Itrium

Yttrium, ₃₉Y
Ciri-ciri umum
Rupa	putih kelabu
Yttrium dalam jadual berkala
	strontium ← yttrium → zirkonium
Nombor atom (Z)	39
Kumpulan, kala	kumpulan 3, kala 5
Blok	Blok d
Konfigurasi elektron	{{{electron configuration}}}
Bil. elektron per petala/cengkerang	2, 8, 18, 9, 2
Ciri-ciri fizikal
Takat lebur	1799 K (1526 °C, 2779 °F)
Takat didih	3203 K (2930 °C, 5306 °F)
Ketumpatan suhu bilik hampir	4.472 g/cm3
apabila cecair, pada t.l.	4.24 g/cm3
Haba pelakuran	11.42 kJ/mol
Haba pengewapan	363 kJ/mol
Muatan haba molar	26.53 J/(mol·K)
Ciri-ciri atom
Keelektronegatifan	Skala Pauling: 1.22
Tenaga pengionan	pertama: 600 kJ/mol ; ke-2: 1180 kJ/mol ; ke-3: 1980 kJ/mol
Jejari atom	empirik: 180 pm
Jejari kovalen	190±7 pm
Rampaian
Struktur hablur	heksagon disusun rapat (hcp)
Kelajuan bunyi rod nipis	3300 m/s (pada 20 °C)
Pekali pengembangan terma	α, poly: 10.6 µm/(m·K) (at r.t.)
Daya pengaliran terma	17.2 W/(m·K)
Kerintangan elektrik	α, poly: 596 nΩ·m (at r.t.)
Sifat kemagnetan	paramagnetic
Kerentanan magnet (χmol)	+2.15×10−6 cm3/mol (2928 K)
Modulus Young	63.5 GPa
Modulus ricih	25.6 GPa
Modulus pukal	41.2 GPa
Nisbah Poisson	0.243
Kekerasan Brinell	200–589 MPa
Nombor CAS	7440-65-5
Sejarah
Penamaan	after Ytterby (Sweden) dan mineralnya ytterbite (gadolinite)
Penemuan	Johan Gadolin (1794)
Pengasiangan pertama	Friedrich Wöhler (1838)
Isotop utama bagi yttrium
	lihat; bincang; sunting; \| rujukan \| dalam Wikidata

Itrium (disebut /ˈɪtriəm/) merupakan unsur kimia dengan simbol Y dan nombor atom 39. Y ialah logam peralihan keperakan yang berkilat menyerupai lantanoid secara kimia dan pernah dikelaskan sebagai unsur nadir bumi menurut sejarah.^[3] Itrium boleh dikatakan sering kali ditemui tergabung dengan lantanoid dalam galian nadir bumi dan belum pernah dijumpai di mana-mana sebagai unsur bebas. Isotop stabil tunggalnya, ⁸⁹Y juga merupakan isotop yang terjadi secara semula jadi.

Pada tahun 1787, Carl Axel Arrhenius menemui galian baharu berdekatan Ytterby di Sweden dan menamakannya sebagai "ytterbite" sempena nama desanya. Johan Gadolin menjumpai oksida itrium di dalam sampel Arrhenius pada tahun 1789^[4] dan Anders Gustaf Ekeberg menamakan oksida baharunya, "yttria". Unsur itrium diasingkan pertama kalinya pada tahun 1828 oleh Friedrich Wöhler.^[5]

Kegunaan utamanya ialah membuat fosfor seperti warna merah yang digunakan dalam paparan tiub sinar katod televisyen dan LED.^[6] Kegunaan lain termasuklah penghasilan elektrod, elektrolit, penapis elektron, laser dan superpengalir. Selain itu, ia turut digunakan dalam berbagai-bagai penggunaan perubatan dan sebagai surih dalam pelbagai bahan bagi mempertingkat sifatnya. Itrium tidak memiliki peranan biologi yang diketahui tetapi pendedahan kepada sebatian itrium boleh menyebabkan penyakit pernafasan pada manusia.^[7]

Sifat[sunting | sunting sumber]

Ciri-ciri[sunting | sunting sumber]

Itrium merupakan logam peralihan yang lembut, perak logam, berkilat dan teramat jernih dalam kumpulan 3. Sebagaimana yang dikehendaki oleh arah aliran berkala, unsur ini kurang elektronegatif daripada pendahulunya dalam kumpulannya, skandium, lebih elektronegatif daripada penggantinya dalam kumpulannya, lantanum dan kurang elektronegatif daripada ahli seterusnya pada kala 5, zirkonium.^[8]^[9] Itrium merupakan unsur blok-d pertama pada kala kelima.

Unsur tulennya agak stabil di dalam udara dalam bentuk yang besar kerana kepasifan yang membentuk saput oksida pelindung (Y₂O₃) pada permukaannya. Saput ini boleh mencapai ketebalan 10 µm apabila yttrium dipanaskan sehingga 750 °C dalam wap air.^[10] Namun begitu, itrium sangat tidak stabil di dalam udara apabila ia dilumat halus; menggesel atau melarik logam boleh menyebabkan ia menyala dalam udara pada suhu melebihi 400 °C.^[5] Itrium nitrida (YN) terbentuk apabila logamnya telah dipanaskan sehingga 1,000 °C di dalam nitrogen.^[10]

Persamaan dengan lantanoid[sunting | sunting sumber]

Maklumat selanjutnya: Unsur nadir bumi

Persamaan itrium dengan lantanoid adalah begitu kukuh bahawa unsur ini telah dikumpulkan dengannya sebagai unsur nadir bumi menurut sejarah^[3] dan sering dijumpai di mana-mana bersama-sama dengannya dalam galian nadir bumi.^[11]

Secara kimianya, keserupaan itrium dalam unsur berkenaan adalah lebih rapat daripada jirannya dalam jadual berkala, skandium^[12] dan sekiranya ciri-ciri fizikalnya diplotkan pada nombor atom, maka ia akan mempunyai nombor ketara 64.5 hingga 67.5, meletakkannya di antara lantanoid gadolinium dan erbium.^[13]

Ia sering juga jatuh pada julat yang sama bagi tertib tindak balas,^[10] laksana terbium dan disprosium pada kereaktifan kimianya.^[6] Itrium amat hampir saiznya dengan ion lantanoid berat di dalam larutan, ia berkelakuan seolah-olah ia adalah salah satu daripadanya.^[10]^[14] Walaupun lantanoid adalah satu barisan lebih jauh ke bawah jadual berkala daripada itrium , persamaan dalam jejari atom mungkin dianggap berpunca daripada pengecutan lantanid.^[15]

Salah satu perbezaan ketara antara itrium dan lantanoid adalah itrium hampir trivalen secara eksklusif manakala kira-kira separuh lantanoid mempunyai valens selain daripada tiga.^[10]

Rujukan[sunting | sunting sumber]

^ Lide, D. R., penyunting (2005). "Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds". CRC Handbook of Chemistry and Physics (PDF) (ed. 86th). Boca Raton (FL): CRC Press. ISBN 0-8493-0486-5.
^ Weast, Robert (1984). CRC, Handbook of Chemistry and Physics. Boca Raton, Florida: Chemical Rubber Company Publishing. m/s. E110. ISBN 0-8493-0464-4.
^ ^a ^b IUPAC 2005
^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; teks bagi rujukan Krogt tidak disediakan
^ ^a ^b Husted 2003, "yttrium"
^ ^a ^b Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; teks bagi rujukan Cotton tidak disediakan
^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; teks bagi rujukan osha tidak disediakan
^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; teks bagi rujukan Greenwood1997p946 tidak disediakan
^ Hammond
^ ^a ^b ^c ^d ^e Daane 1968, p. 817
^ Emsley 2001, p. 498
^ Daane 1968, p. 810
^ Daane 1968, p. 815
^ Greenwood 1997, halaman 945
^ Greenwood 1997, halaman 1234

Pautan luar[sunting | sunting sumber]

[magnet-1] Lide, D. R., penyunting (2005). "Magnetic susceptibility of the elements and inorganic compounds". CRC Handbook of Chemistry and Physics (PDF) (ed. 86th). Boca Raton (FL): CRC Press. ISBN 0-8493-0486-5.

[2] Weast, Robert (1984). CRC, Handbook of Chemistry and Physics. Boca Raton, Florida: Chemical Rubber Company Publishing. m/s. E110. ISBN 0-8493-0464-4.

[IUPAC-3] IUPAC 2005

[Krogt-4] Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; teks bagi rujukan Krogt tidak disediakan

[LANL-5] Husted 2003, "yttrium"

[Cotton-6] Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; teks bagi rujukan Cotton tidak disediakan

[osha-7] Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; teks bagi rujukan osha tidak disediakan

[Greenwood1997p946-8] Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; teks bagi rujukan Greenwood1997p946 tidak disediakan

[Hammond-9] Hammond

[ECE817-10] Daane 1968, p. 817

[Emsley498-11] Emsley 2001, p. 498

[ECE810-12] Daane 1968, p. 810

[ECE815-13] Daane 1968, p. 815

[Greenwood1997p945-14] Greenwood 1997, halaman 945

[Greenwood1997p1234-15] Greenwood 1997, halaman 1234

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]