Teres sungai (interaksi tektonik-iklim)

Daripada Wikipedia, ensiklopedia bebas.
Teres-teres di tepi sebuah sungai. Teres tertua (T1) lebih tinggi kedudukannya daripada teres muda (T3). Dataran banjir semasa(T4) tidak lama lagi akan menjadi permukaan teres termuda apabila sungai itu mengeruk dasarnya.

Teres boleh terbentuk dengan pelbagai cara dan di pelbagai persekitaran. Dengan mengkaji saiz, bentuk, dan umur teres, proses geologi pembentukannya boleh ditentukan. Apabila beberapa teres yang sama umur dan/atau bentuk berada secara konsisten di satu kawasan, ia selalunya menunjukkan di situ pernah terdapat punca geologi atau alam berskala besar. Terjulangnya kerak bumi dan perubahan iklim merupakan faktor utama yang boleh membentuk permukaan bumi melalui hakisan. Teres sungai, khususnya, boleh dipengaruhi satu atau kedua-dua faktor ini, membenarkan perubahan kerak bumi, iklim, penghakisan dikaji serta bagaimana proses-proses ini berinteraksi dengan satu sama lain.

Pembentukan teres sungai[sunting | sunting sumber]

Rio Grande, sebatang sungai yang telah mengalir di Rengkahan Rio Grande selama beberapa juta tahun yang lalu. Pengerukan terakhir sungai ini dipercayai berlaku kerana kitaran kesipian Milankovitch. Kitaran ini diperngaruhi oleh perubahan dalam orbit Bumi. Kerpasan yang lebih banyak serta mendapan yang lebih tinggi jumlahnya menyebabkan teres-teres di sepanjang sungai terhasil, bermula sekitar 800 ribu tahun lalu.[1]

Sungai yang kekal buat masa yang lama boleh menghasilkan beberapa teres pada masa yang berbeza dalam hayat geologinya. Apabila sungai banjir, mendapan terkumpul di dataran banjir berdekatan. Lapisan-lapisan ini bertambah dengan masa. Kemudian, apabila sungai terhakis, mendapan ini dipotong air, atau dikeruk, dan dibawa ke hilir. Dataran banjir sebelum itu terbiar dan menjadi teres sungai. Teres sungai mempunyai dua bahagian: permukaan rata lama, atau jejak, dan permukaan yang dikeruk oleh sungai, atau tetingkat.[2] Jika usia jejak teres ditentukan, kita boleh mendapatkan anggaran bila permukaan itu terbiar dan bila pengerukan sungai berlaku. Kita boleh mengira kadar purata sungai mengeruk tanah dengan membahagikan ketinggian teres sungai dari sungai dengan usia permukaan (k1/u1 = pi, yang mana ki = ketinggian teres sungai dari sungai dan ui = usia permukaan.[3] Akan tetapi, pengiraan ini mengandaikan bahawa kadar pengerukan adalah malar sepanjang ketinggian dan masa.

Usia teres[sunting | sunting sumber]

Masa hirisan berbanding masa pengagradan[sunting | sunting sumber]

Usia pengerukan dan banjir (pengagradan) boleh difahamkan secara berbeza untuk setiap sistem sungai. Setiap kawasan boleh bertindak balas secara berbeza kepada perubahan di sekitarnya. Banyak pembolehubah mengawal sifat sungai, sama ada ia menghakis atau membanjiri. Beta curamnya cerun sungai, jumlah mendapan yang dibawanya, dan jumlah air yang mengalir melalui sungai, semuanya mempengaruhi kelakuan sungai. Kelakuan sungai amat tidak stabil dan apabila terganggu, boleh menyebabkan banjir dan pengerukan tanah dan menghasilkan teres.[3][4]

Pentarikhan permukaan teres terbiar ini (jejak) boleh dilakukan menggunakan pelbagai teknik geokronologi . Walau bagaimanapun, jenis teknik yang digunakan bergantung pada komposisi dan usia teres. Teknik yang digunakan pada masa ini ialah magnetostratigrafi, termokronologi suhu rendah, nuklida kosmogenik, radiokarbon, termopendarcahaya, pendarcahaya rangsangan optikal, dan ketidakseimbangan U-Th. Selain itu, jika terdapat fosil-fosil dalam setiap strata, biostratigrafi boleh digunakan.

Skala pemerhatian[sunting | sunting sumber]

Skala pemerhatian adalah faktor penting apabila mengkaji proses bumi. Apabila kita melihat jangka masa yang panjang (≥106 tahun) secara keseluruhannya, kita dapat melihat proses-proses besar seperti tekntonik (pergerakan kerak bumi) pada skala rantau atau global.[5] Pada skala masa yang singkat dari segi geologi (103 – 105 tahun), kita boleh belajar tentang proses-proses kecil,[5] seperti hakisan setempat hingga serantau, dan kitaran iklim yang lebih pendek, yang boleh mempengaruhi pembentukan ciri bumi seperti teres. Teres terbentuk apabila sungai menghakis tanah lebih daripada mendapan. Hakisan sungai boleh didorong oleh pergerakan tektonik, perubahan iklim, atau kedua-duanya. Walau bagaimanapun, di banyak kawasan sukar ditentukan jika hanya salah satunya yang punca proses-proses ini. Ini adalah kerana tektonik dan perubahan iklim biasanya berlaku bersama-sama, mempengaruh dan membesarkan satu sama lain. Maka, apabila menilai proses-proses ini, skala pemerhatian mesti diteliti dan perlu difahamkan bahawa tektonik dan perubahan iklim saling berhubung dan dapat menyumbang kepada pembentukan muka bumi.

Iklim dan teres[sunting | sunting sumber]

Gambar rajah skematik morfologi teres pantai/laut. Kenaikan kerak bumi berkala akan memaksa garis pantai lama naik ke atas, yang menghasilkan jejak teres. Hakisan ombak di garis pantai lama ini akan menghasilkan tubir, atau tetingkat teres.
Imej satelit Himalaya dan kesan lindungan hujan. Pembentukan Himalaya dan Monsun Asia Selatan dipercayai terpengaruh oleh oleh interaksi kerak bumi dan iklim.

Sungai di kawasan pedalaman benua yang tidak mengalami aktiviti tektonik boleh menunjukkan perubahan iklim dengan teres. Teres merekodkan perubahan semula jadi berkala yang disebabkan oleh kitaran seperti kitaran Milankovitch. Kitaran ini menerangkan bagaimana orbit dan goyangan putaran Bumi berubah dengan masa. Kitaran Milankovitch, bersama-sama dengan pengaruh matahari, didapati dapat menyebabkan perubahan persekitaran berkala pada skala global, khususnya antara tempoh glasier dan antara glasier. Setiap sistem sungai akan bertindak balas terhadap kelainan iklim ini pada skala serantau. Di samping itu, persekitaran serantau akan menentukan bagaimana perubahan mendapan dan kerpasan akan mempengaruhi pengerukan dan pengukupan/pengagradan sungai. Teres di sepanjang sungai akan merekodkan perubahan berkala ini, yang mana tempoh glasier dan antara glasier terkait dengan sungai mengeruk laluannya atau mengukupkan mendapan.

Julangan tektonik dan teres[sunting | sunting sumber]

Teres marin pesisir hanya boleh dipelihara jika kerak bumi berubah atau aras laut menjadi rendah sedikit demi sedikit. Satu contoh ialah pesisiran selatan California, Amerika Syarikat,[6] yang mengalami gempa bumi dan adalah garis pantai timbul. Ia "timbul" kerana kerak-kerak bumi terhimpit bersama sehingga ia ternaik. Semasa aras laut lebih tinggi zaman dahulu, garis pantai terbentuk. Namun disebabkan julangan tektonik ini, kawasan-kawasan begini timbul ke atas aras laut. Disebabkannya, ombak menghakis bahagian-bahagian pesisir yang timbul, menghasilkan sebuah pelantar yang lebih rendah dan struktur bertangga yang dipanggil teres. Teres-teres ini mempunyai ketinggian yang berbeza-beza di sepanjang pantai. Walaupun ia asalnya terbentuk pada zaman aras laut masih tinggi, bentuk bumi ini masih terpelihara kerana julangan tektonik.

Interaksi tektonik–iklim dan teres[sunting | sunting sumber]

Julangan tektonik dan faktor iklim berinteraksi sebagai sistem suap balik positif, yang mana semakin kuatnya satu faktor, semakin kuat lagi faktor kedua. Contoh yang baik interaksi ini boleh dilihat pada pergununganHimalaya dan cara ia mempengaruhi kesan lindung hujan dan Monsun Asia.

Himalaya bertindak sebagai dinding yang menghalang pergerakan udara dan angin. Apabila udara cuba melepasi Himalaya, ia dipaksa naik lebih tinggi. Semakin tinggi ia naik, suhu menurun dan udara itu menjadi sejuk dan melepaskan lembapan, menjadi hujan di satu sisi gunung itu. Apabila udara naik, ia sudah menjadi lebih kering dan apabila ia turun di seberang gunung, sedikit sahaja kelembapan yang tinggal. Kesan ini dikenali sebagai "kesan lindung hujan". Di Himalaya, kesan ini sangat kuat sehingga ia merupakan faktor persekitaran yang penting dalam pembentukan Monsun Asia.[7][8][9]

Apabila gunung terbentuk, ia boleh naik dan menjadi sangat tinggi. Ini menjadikan batuan di permukaan lebih terdedah kepada angin dan air. Apabila terdapat banyak hujan di kawasan ini, ia boleh menyebabkan batuan terhakis lebih cepat dan menghanyutkan mendapan dari pergunungan. Keapungan kerak bumi (isostasi) kemudiannya cuba mengimbangi hal ini dengan menolak lebih banyak lagi batuan untuk mengganti mendapan yang sedang dibawa pergi.[10] Penjulangan berterusan ini membuatkan gunung menjadi lebih tinggi, yang mendatangkan lebih banyak hujan dan hakisan, menjadi kitaran.

Rujukan[sunting | sunting sumber]

  1. ^ Leeder, M.R., and Mack, G.M., 2002, Basin-fill incision, Rio Grande and Gulf of Corinth rifts: Convergent response to climatic and tectonic drivers, in, Nichols, G., Williams, E., and Paola, C., eds., Sedimentary Processes, Environments and Basins: A tribute to Peter Friend: International Association of Sedimentologists Special Publication No. 38, p. 9-27.
  2. ^ Easterbrook, D.J., 1999, Surface Processes and Landforms: New York, New York, Prentice Hall, 546 p.
  3. ^ a b Blum, M.D., and Tornqvist, T. E., 2000, Fluvial responses to climate and sea-level change: a review and look forward: Sedimentology, 47, p. 2-48.
  4. ^ Schumm, S., 1979, The fluvial system: Blackburn Press, 338 p.
  5. ^ a b Einsele, G., Ricken, W., Sielacher, A., 1991, Cycles and events in stratigraphy: basic concepts and terms, in Einsele, G., Ricken, W., and Sielacher, A., eds., Cycles and events in Stratigraphy, New York, Springer-Verlag, pp 1-19.
  6. ^ Lajoie, K.R., 1986, Coastal Tectonics, in Active Tectonics: studies in geophysics: Washington, D.C., National Academy Press, 266 p.
  7. ^ Zisheng, A., Kutzbach, J. E., Prell, W. L., and Porter, S. C., 2001, "Evolution of Asian monsoons and phased uplift of the Himalayan–Tibetan plateau since Late Miocene times": Nature, 411, p. 62-66
  8. ^ Clift, P. D., and Plumb, R. A., The Asian Monsoon: Causes, history and effects: Cambridge, Cambridge University Press, 270 pp.
  9. ^ Clift, P. D., Tada, R., and Zheng, H., Monsoon evolution and tectonics-climate linkages in Asian:an introduction: Geological Society of London, Special Publications, 342, p. 1–4.
  10. ^ Pinter, N., and Brandon, M. T., 1997, "How erosion builds mountains": Scientific American, 1997, p. 74–79.
Diambil daripada "https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Teres_sungai_(interaksi_tektonik-iklim)&oldid=6118448"