Kebudayaan Cina

Persembahan Opera Cina (*Opera Beijing*) di Beijing.

Kebudayaan Cina (Cina: 中华文化) ialah penempatan kepada salah satu tamadun tertua dan paling kompleks yang meliputi sejarah lebih 5,000 tahun. Negara China meliputi kawasan geografi besar yang penuh adat dan tradisi yang banyak berbeza antara pekan, bandar dan wilayah.

Kebudayaan Cina ialah istilah umum yang mengertikan asas kebudayaannya, juga di kalangan kawasan berbahasa Cina di luar Tanah Besar China.

Orang dalam budaya

Identiti

Di China wujudnya banyak kelompok etnik. Dari segi perangkaan pula, kelompok etnik yang terbesar ialah bangsa Han. dalam sejarah, banyak kelompok telah berasimilasi dengan etnik lain atau lenyap tanpa meninggalkan kesan. Pada masa yang sama, ramai dalam identiti Han telah memelihara tradisi bahasa dan budaya setempat yang berbeza-beza. Istilah Zhonghua Minzu（中华民族） digunakan untuk menghuraikan anggapan nasionalisme China secara am. Kebanyakan identiti kebudayaan tradisional dalam lingkungan komuniti mesti berkaitan dengan membezakan nama keluarga.

Setempat

Budaya Cina tradisional meliputi kawasan geografi yang amat luas, setiap rantau biasanya dibahagi kepada subbudaya yang berbeza-beza. Berikut adalah kelainan-kelainannya:

Kawasan lembangan Sungai Kuning termasuk Henan, Shanxi, Shaanxi, Hebei dan Shandong
Kawasan lembangan Sungai Yangtze termasuk Sichuan, Yunnan, Guizhou, Hunan, Hubei, Jiangxi, Anhui, Zhejiang dan Jiangsu.

Masyarakat

Perincian emas pada sebuah takhta digunakan oleh Maharaja Qianlong. Naga Cina adalah sebuah tanda ditempah untuk Maharaja China atau keluarga kemaharajaan pangkat tinggi sewaktu Dinasti Qing

Struktur

Sejak zaman Tiga Tokoh Murni dan Lima Maharaja, seseorang raja China pernah menjadi pemerintah terhadap segalanya. Zaman-zaman berbeza dalam sejarah menetapkan nama-nama berbeza untuk pelbagai kedudukan dalam masyarakat. secara konsepsi, setiap zaman maharaja atau feudal amat serupa, yang mana pegawai kerajaan dan tentera berpangka tinggi dalam hierarki, sementara penduduk-penduduk lain pula di bawah undang-undang China biasa.^[1] Sejak akhir Dinasti Zho (1046–256 BCE), masyarakat China tradisional disusun menjadi sistem hierarki golongan socio-ekonomi yang dikenali sebagai empat pekerjaan. Bagaimanapun, sistem ini tidak meliputi semua golongan sosial sementara pembezaan antara semua golongan menjadi kabur sejak pengkomersialan masyarakat China pada Dinasti Song (960–1279 CE). Pendidikan China Kuno juga panjang sejarahnya; sejak Dinasti Sui (581–618 CE) calon-calon berpendidikan membuat persediaan untuk peperiksaan diraja yang mengerah lulusan peperiksaan ke dalam kerajaan sebagai birokrat sarjana. Kemahiran dagangan dan kraf biasanya diajar oleh sifu. Sejarawan wanita Ban Zhao mengarang Pengajaran untuk Wanita pada Dinasti Han dan menggariskan empat nilai yang harus dituruti kaum wanita, sementara sarjana-sarjana seperti Zhu Xi dan Cheng Yi turut mengembangkan nilai-nilai ini. Perkahwinan Cina dan amalan seks Tao adalah antara adat-istiadat yang dijumpai dalam masyarakat.

Nilai-nilai

Kebanyakan nilai sosial diterbitkan dari Konfusianisme dan Taoisme dengan kombinasi konservatisme. Perkara mengenai fahaman mana paling berpengaruh selalu menjadi bahan perdebatan kerana timbulnya banyak konsep seperti Neo-Konfusianisme, agama Buddha dan banyak lagi. Penjelmaan dan konsep-konsep kelahiran semula lain ialah satu peringatan akan hubungan antara hidup sebenar dan alam seterusnya.

Bahasa

Bahasa tulisan purba yang digunakan ialah Bahasa Cina Klasik. Ia digunakan selama ribuan tahun, tetapi kebanyakannya digunakan oleh para sarjana dan golongan intelektual dalam kelas atasan yang dipanggil "shi da fu (士大夫)". Walaupun sukar, adalah mungkin bagi rakyat biasa untuk memasuki kelas ini dengan lulus peperiksaan bertulis. Seni kaligrafi kemudiannya menjadi komersial, dan hasil karya seniman terkenal menjadi barangan bernilai tinggi. Sastera Cina mempunyai sejarah yang panjang; karya klasik tertua dalam bahasa Cina, iaitu I Ching atau "Kitab Perubahan", bertarikh sekitar 1000 SM. Zaman Negara-Negara Berperang menyaksikan perkembangan falsafah yang melahirkan karya penting seperti Analek Confucius dan Tao Te Ching karya Laozi. (Lihat juga: Klasik Cina) Sejarah dinasti sering ditulis, bermula dengan karya penting oleh Sima Qian, iaitu Catatan Sejarah Agung yang ditulis antara 109 SM hingga 91 SM. Dinasti Tang menyaksikan zaman kegemilangan puisi Cina, manakala Empat Novel Klasik Agung ditulis pada zaman Dinasti Ming dan Qing. Seni cetakan seperti jenis mudah alih mula dikembangkan pada zaman Dinasti Song. Akademi sarjana yang ditaja oleh kerajaan ditubuhkan untuk mengulas karya klasik dalam bentuk tulisan dan cetakan. Anggota keluarga diraja juga sering menyertai perbincangan tersebut.

Ahli falsafah, penulis dan penyair Cina sangat dihormati dan memainkan peranan penting dalam memelihara serta menyebarkan budaya empayar. Walau bagaimanapun, terdapat juga sarjana klasik yang berani menggambarkan kehidupan rakyat biasa, sesuatu yang kadangkala tidak disenangi pihak berkuasa.

Kelainan dialek dan sistem tulisan

Pada awal abad ke-20, kebanyakan rakyat masih buta huruf, dan pelbagai bahasa pertuturan seperti (Mandarin, Wu, Yue (Kantonis), Min Nan (Ban-lam-gu), Jin, Xiang, Hakka, Gan, Hui, Ping dan lain-lain) di kawasan berlainan menghalang komunikasi lisan antara penduduk dari daerah yang berbeza. Namun begitu, bahasa tulisan membolehkan komunikasi berlaku, seperti penyampaian arahan rasmi dan dokumen ke seluruh wilayah China. Para pembaharu cuba menubuhkan satu bahasa kebangsaan, dan akhirnya memilih Bahasa Mandarin Standard yang berasaskan dialek Beijing sebagai bahasa pertuturan rasmi. Selepas Gerakan 4 Mei, Bahasa Cina Klasik dengan cepat digantikan oleh Bahasa Cina vernakular bertulis, yang dimodelkan berdasarkan kosa kata dan tatabahasa bahasa pertuturan standard.^[3]

Kaligrafi

Kaligrafi Cina ialah satu bentuk penulisan (kaligrafi) atau ekspresi artistik bagi bahasa manusia dalam bentuk nyata. Terdapat beberapa penyeragaman umum bagi pelbagai gaya tulisan dalam tradisi ini. Kaligrafi Cina dan lukisan dakwat dan cuci berkait rapat: kedua-duanya menggunakan alat dan teknik yang serupa, serta mempunyai sejarah seni yang panjang. Ciri utama lukisan dan kaligrafi Cina ialah penekanan terhadap pergerakan yang dinamik dan penuh tenaga. Menurut Stanley-Baker, "Kaligrafi ialah pengalaman kehidupan yang murni menerusi tenaga dalam pergerakan yang direkodkan sebagai kesan pada sutera atau kertas, dengan masa dan ritma dalam ruang yang berubah-ubah sebagai ramuan utamanya."^[4] Kaligrafi juga telah mencetuskan perkembangan pelbagai bentuk seni lain di China, termasuk seni ukiran cop (seal), pemberat kertas hiasan, dan batu dakwat.

Di China, kaligrafi dikenali sebagai Shūfǎ (書法/书法), yang bermaksud "cara/kaedah/undang-undang penulisan".^[5] Di Jepun, ia dikenali sebagai Shodō (書道/书道), yang bermaksud "jalan/prinsip penulisan"; dan di Korea sebagai Seoye (서예; 書藝), bermaksud "kemahiran/kriteria penulisan". Kaligrafi Cina lazimnya dianggap sebagai salah satu bentuk "seni" (Cina: 藝術/艺术 pinyin: yìshù) di negara-negara yang mengamalkannya. Kaligrafi Cina menumpukan bukan sahaja pada teknik penulisan, tetapi juga pada pemupukan sahsiah diri (人品).^[6] Ia diajar sebagai satu disiplin (書法; pinyin: shūfǎ, "peraturan penulisan aksara Han").^[7]

Kesusasteraan

Dinasti Zhou sering dianggap sebagai titik tolak perkembangan budaya Cina. Konsep yang dibincangkan dalam teks klasik Cina merangkumi puisi, astrologi, astronomi, kalendar, dan konstelasi. Antara teks awal yang paling penting ialah I Ching dan Shujing yang termasuk dalam kumpulan Empat Buku dan Lima Klasik. Banyak konsep Cina seperti Yin dan Yang, Qi, serta Four Pillars of Destiny berasaskan hubungan antara langit dan bumi telah digarap semasa zaman pra-imperial. Menjelang akhir Dinasti Qing, budaya Cina memasuki era baru dengan penggunaan tulisan vernakular Cina (bertemu keperluan rakyat biasa). Tokoh seperti Hu Shih dan Lu Xun dianggap pelopor kesusasteraan moden. Selepas penubuhan Republik Rakyat Cina, kajian mengenai kesusasteraan moden Cina semakin berkembang. Kesusasteraan zaman moden ini turut mempengaruhi tafsiran semula konsep kenegaraan dan pembangunan semangat kebangsaan.^{[perlu rujukan]}

Puisi pada zaman Dinasti Tang

Puisi Tang merujuk kepada karya-karya puisi yang ditulis semasa atau mengikuti gaya Dinasti Tang (18 Jun 618 – 4 Jun 907, termasuk pemerintahan Wu Zetian 690–705), sering dilabel sebagai Zaman Emas puisi Cina. Pada zaman Tang, puisi menjadi aspek penting dalam kehidupan sosial di semua lapisan masyarakat. Ahli sarjana dikehendaki menguasai puisi untuk peperiksaan perkhidmatan awam, meskipun ia juga boleh dicipta oleh sesiapa sahaja yang berkeinginan.^[8] Koleksi besar syair dan penyair terhasil — sebahagiannya masih wujud hingga kini. Antaranya penyair paling terkenal ialah Li Bai dan Du Fu. Pengaruh Puisi Tang terus dirasai dalam kesusasteraan dunia dan puisi zaman moden. Antologi Quantangshi ("Puisi Tang Lengkap") yang disusun awal abad ke‑18 mengandungi lebih 48,900 syair oleh lebih 2,200 pengarang.^[9]

Quantangwen (全唐文, "Prosa Tang Lengkap") pula merangkumi lebih 1,500 contoh fu dan juga menjadi rujukan utama.^[9] Walaupun namanya, koleksi ini tidak lengkap manuskrip dari Dunhuang yang ditemui abad ke‑20 juga menyimpan banyak puisi shi dan fu serta variasi bacaan puisi dalam antologi Qing.^[9] Hanya sekitar 100 penyair Tang memiliki edisi karya lengkap yang masih wujud.^[10] Terdapat juga antologi puisi yang disusun semasa zaman Tang, tetapi hanya ada 13 yang masih lengkap atau separa lengkap.^[11] Keruntuhan ibu kota Tang, Chang'an, akibat peperangan abad lapan dan sembilan, menyebabkan banyak karya asal musnah menyebabkan sekitar 50,000 puisi Tang wujud hari ini (lebih banyak daripada mana-mana zaman sebelum Tang), namun hanya sebahagian kecil daripada jumlah asalnya.^[10] Banyak penyair abad ke‑7 disebut dalam katalog perpustakaan imperial 721 sebagai pewaris karya besar, tetapi hanya sebahagian kecil yang utuh.^[10] Sebahagian karya Li Bai dan Du Fu juga hilang.^[10]

Ci zaman Dinasti Song

Ci (辭/辞) ialah bentuk puisi lirik klasik Cina yang menggunakan metrum tetap, irama dan panjang baris berubah-ubah. Ia dikenali juga sebagai Changduanju (長短句/长短句, "baris panjang pendek") dan Shiyu (詩餘/诗馀, "selepas puisi"). Struktur ci berdasarkan corak nada dan irama dari muzik tertentu — dengan kira-kira 800 corak ritma yang dikenali sebagai cípái 詞牌/词牌.^[12] Zaman Dinasti Song menyaksikan karya sains unggul seperti Xin Yixiang Fayao oleh Su Song dan Dream Pool Essays oleh Shen Kuo. Antara karya sejarah besar ialah Zizhi Tongjian oleh Sima Guang (1084) dan Empat Buku Besar Song.

Perintis awal bentuk ci termasuk penyair Dinasti Liang. Antara tokoh penting ialah Wen Tingyun (812–870) dan penyair Dinasti Song. Zaman akhir pinyin: cnn Ming – awal Qing menyaksikan kebangkitan semula ci yang mengekspresikan rasa cinta romantik melalui bentuk naratif pendek.^[13]

Qu zaman Dinasti Yuan

Qu ialah bentuk puisi klasik yang menggunakan corak nada dan irama tertentu berdasarkan melodi muzik. Bersama ‘’shi, ’‘ci dan ’’fu, ia adalah antara tiga bentuk utama puisi klasik Cina. Pada zaman Dinasti Yuan, bentuk Qu sering dipanggil Yuanqu (元曲), yang berasal dari bentuk opera Cina seperti Zaju. Apabila lirik Qu berdiri sendiri tanpa elemen lakonan, ia dikenali sebagai sanqu (散曲). Sanqu bersifat lebih sehari-hari dan membolehkan penggunaan chenzi (襯字/衬字) — kata tambahan untuk melengkapkan maksud. Ia dibahagikan kepada Xiaoling (小令) dan Santao (散套).^[14]

Novel zaman Dinasti Ming dan Qing

Fiksyen Cina berkembang dari karya naratif seperti Shishuo Xinyu, Soushen Ji, Wenyuan Yinghua, Da Tang Xiyu Ji, Youyang Zazu, Taiping Guangji, dan karya sejarah rasmi. Novel panjang bermula sejak Dinasti Song, namun berkembang pesat semasa Dinasti Ming dan Qing. Penulis dan pengulas seperti Andrew H. Plaks melihat novel seperti Hikayat Tiga Kerajaan, Hikayat Pinggir Air, Perjalanan Ke Barat dan The Golden Lotus sebagai lonjakan teknikal dalam cara bercerita — struktur episodik, sisipan lagu rakyat, dan teknik satira Neo-Konfusian.^[15] Novel The Story of the Stone (Mimpi di Mahligai Merah) yang dikodkan secara manual sebelum diedarkan secara cetak pada 1791 dianggap sebagai karya agung dalam novel tradisional Cina.^[16] The Scholars diterbitkan pada 1750.^[17]

Fesyen dan pakaian

Sejarah fesyen di China merangkumi ratusan tahun dengan pelbagai gaya yang berwarna-warni dan pelbagai. Kelas sosial yang berbeza dalam era berbeza mempamerkan trend fesyen yang berlainan. Warna kuning biasanya diperuntukkan kepada maharaja semasa era imperial China.

Sebelum Dinasti Qing

Lukisan mural dari Dinasti Tang di makam Li Xian di Mausoleum Qianling, menunjukkan pakaian bangsawan Han pada zaman itu.

Sejak awal sejarahnya, pakaian Han (terutamanya dalam kalangan elit) tidak dapat dipisahkan daripada sutera, yang dikatakan ditemui oleh permaisuri Maharaja Kuning, Leizu. Dinasti yang menggantikan Dinasti Shang, iaitu Dinasti Zhou Barat, memperkenalkan masyarakat berhierarki yang ketat, dan pakaian digunakan sebagai penanda status. Pangkat seseorang mempengaruhi tahap keindahan pakaian yang dipakai, termasuk panjang skirt, keluasan lengan dan tahap hiasan. Pakaian Han juga menjadi semakin longgar, dengan lengan lebar dan hiasan batu jed yang digantung dari tali pinggang untuk menutup yi (jubah), yang dililit silang kanan ke kiri dalam gaya jiaoling youren. Gaya ini disukai kerana tangan kanan lebih dominan dan masyarakat Cina tradisional menganggap tangan kiri sebagai tidak bertamadun dan malang.

Pakaian pada zaman Dinasti Shang (s. 1600 SM – 1046 SM) terdiri daripada yi (jubah lengan sempit, separas lutut, dengan ikatan di pinggang) dan chang (skirt panjang hingga ke buku lali), serta bixi (kain yang menutupi lutut). Warna-warna utama dan hijau sering digunakan kerana had teknologi pada masa itu.

Qipao

Semasa Dinasti Qing, yang merupakan dinasti terakhir empayar China, perubahan besar berlaku dalam fesyen, termasuk kemunculan ceongsam atau qipao dalam bahasa Mandarin. Pakaian sebelum era Qing dirujuk sebagai Hanfu atau pakaian tradisional orang Han. Simbol-simbol seperti fenghuang (burung phoenix) digunakan dalam motif hiasan dan juga bagi tujuan ekonomi.

Golongan Panji (qí), kebanyakannya terdiri daripada orang Manchu, dikenali sebagai qí rén (旗人) atau "Orang Panji". Wanita Manchu biasanya memakai gaun satu keping yang dikenali kemudian sebagai qípáo (旗袍) atau dalam bahasa Manchu sijigiyan. Istilah umum bagi pakaian lelaki dan wanita Manchu ialah chángpáo (長袍/长袍).

Qipao tradisional direka longgar dan lurus, menutupi hampir keseluruhan tubuh kecuali kepala, tangan dan hujung kaki. Namun, dengan masa, gaya ini menjadi semakin ketat dan mendedahkan bentuk badan. Versi moden yang dikenali kini sebagai qipao bermula di Shanghai pada tahun 1920-an, di mana masyarakat bandar beralih kepada gaya berpakaian moden. Ia lebih ketat, berlengan pendek atau tanpa lengan, dan berbelah tinggi — sangat berbeza dengan versi asal.

Golongan kurtizan elit dan selebriti memainkan peranan penting dalam mempopularkan gaya baru ini. Di Shanghai, pakaian ini dikenali sebagai zansae atau "gaun panjang" (長衫 — Mandarin: chángshān; Shanghainese: zansae; Kantonis: chèuhngsāam). Istilah inilah yang menjadi perkataan Inggeris "cheongsam".

Kebanyakan lelaki Han biasa secara sukarela memakai pakaian Manchu, manakala wanita Han kekal dengan pakaian tradisional Han. Sehingga tahun 1911, chángpáo diwajibkan untuk lelaki Cina berstatus tertentu, tetapi wanita Han masih memakai jaket longgar dan seluar panjang, serta skirt luar untuk majlis rasmi. Qipao hanya menjadi trend bagi wanita Han sekitar tahun 1925.

Pada asalnya, qipao longgar dan menutup sepenuhnya badan. Dengan kejatuhan populariti stoking dalam beberapa dekad berikutnya, cheongsam moden kini sering dipakai tanpa stoking.

Kesenian

Pine, Plum and Cranes, 1759, oleh Shen Quan (1682–1760). Lukisan gulungan, dakwat dan warna atas sutera. Muzium Istana, Beijing.

Lukisan dakwat dan cuci Cina bertajuk Eagles oleh Lin Liang (1416–1480), di Muzium Istana Negara, Taipei.

Seni Cina merujuk kepada seni visual yang berasal atau diamalkan di China atau oleh seniman berbangsa Cina. Seni Cina dari Republik China (Taiwan) dan perantau Cina juga dianggap sebagai sebahagian daripada seni Cina jika berasaskan warisan dan budaya Cina.

Seni tertua China bermula sejak Zaman Batu sekitar 10,000 SM, terutamanya dalam bentuk tembikar dan arca ringkas. Selepas itu, sejarah seni Cina biasanya dibahagikan mengikut dinasti pemerintah, dan berlangsung tanpa putus sehingga ke hari ini. Seni Cina dipercayai antara tradisi seni berterusan tertua di dunia.

Tidak seperti seni Barat yang mengalami kejatuhan dan kebangkitan semula gaya klasik, seni Cina mengekalkan kesinambungan gaya dan kesedaran sejarah yang tinggi. Media yang dianggap sebagai seni hiasan dalam dunia Barat seperti seramik dianggap penting dalam seni Cina dan sering dihasilkan oleh bengkel profesional dengan artis yang tidak dikenali.

Falsafah, ajaran agama dan tokoh politik memberi pengaruh besar kepada perkembangan seni Cina, yang merangkumi seni halus, seni rakyat, dan seni persembahan. Tembikar porselin ialah antara bentuk seni tertua sejak Zaman Paleolitik. Muzik dan puisi awal Cina dipengaruhi oleh karya Kitab Lagu serta penyair dan negarawan Qu Yuan.

Lukisan Cina menjadi satu bentuk seni yang dihargai dalam kalangan elit, termasuk gaya landskap seperti Shan shui. Muzik awal berdasarkan alat perkusi sebelum berkembang kepada alat bertali dan tiupan. Pada zaman Dinasti Han, seni potongan kertas muncul seiring penemuan kertas. Opera Cina juga berkembang dan bercabang kepada pelbagai bentuk persembahan termasuk seni persembahan pelbagai.

Tanglung Cina

Tanglung kertas Cina (紙燈籠 / 纸灯笼) ialah tanglung yang diperbuat daripada kertas berwarna terang. Tanglung ini wujud dalam pelbagai bentuk, saiz dan kaedah pembuatan. Ia sering digunakan dalam perayaan di China, Jepun, Korea dan komuniti perantau Cina di serata dunia.

Tanglung langit (天燈 / 天灯), juga dikenali sebagai tanglung Kongming, ialah sejenis belon udara panas kecil yang diperbuat daripada kertas dengan api kecil di bahagian bawah. Ia dilancarkan ke langit pada waktu malam sebagai simbol harapan dan nasib baik, terutamanya semasa Pesta Tanglung.

Kipas tangan Cina

Kipas tangan Cina tertua yang diketahui wujud sejak abad ke-2 SM, terdiri daripada bulu yang dipasang pada pemegang. Pada zaman Dinasti Song, ramai pelukis terkenal dilantik untuk menghias kipas dengan lukisan dan puisi. Kipas diperbuat daripada bahan seperti bulu, buluh, sutera, dan kertas, dan berbentuk separuh bulan, bujur atau daun.

Lakuer ukir (Qīdiāo)

Lakuer ukir (漆雕) ialah bentuk unik seni lakuer Cina yang dikembangkan sekitar abad ke-12. Proses ini melibatkan lapisan lakuer yang tebal diukir dengan corak rumit. Gaya terkenal termasuk motif landskap, burung, dan corak guri (motif berpusing). Lakuer ukir dianggap mewah kerana prosesnya yang memakan masa dan kompleks.

Skren lipat

Skren lipat (屏风) ialah perabot bebas yang terdiri daripada beberapa panel bersambung. Ia berasal dari Dinasti Zhou Timur (771–256 SM) dan menjadi popular semasa Dinasti Tang (618–907). Skren lipat sering dihias dengan lukisan dan kaligrafi Cina dan berfungsi sebagai hiasan dan pembahagi ruang.

Jed Cina

Jed Cina (玉) telah digunakan sejak Neolitik dan merupakan bahan keras utama dalam seni ukiran Cina. Jenis jed yang dihargai termasuk nefrite putih lemak kambing dan jadeit hijau terang. Jed melambangkan ketahanan, keabadian, dan kecantikan spiritual dalam falsafah Cina. Pada zaman Dinasti Han, bangsawan dikuburkan dalam pakaian jed sepenuhnya. Jed terus menjadi medium seni penting hingga ke hari ini.

Mitos dan kerohanian

Sebahagian besar budaya Cina berasaskan tanggapan bahawa wujudnya sebuah dunia roh. Berbagai-bagai kaedah penelahan telah membantu menjawab soalan, dan dijadikan pun alternatif kepada ubat. Budaya rakyat telah membantu mengisi kekosongan untuk segala hal yang tiada penjelasannya. Kaitan antara mitos, agama dan fenomena yang aneh memang rapat sekali. Dewa-dewi menjadi sebahagian tradisi, antara yang terpenting termasuk Guan Yin（观音）, Maharaja Jed（玉皇大帝） dan Budai. Kebanyakan kisah-kisah ini telah berevolusi menjadi perayaan tradisional Cina. Konsep-konsep lain pula diperluas ke luar mitos menjadi lambang kerohanian seperti dewa pintu dan singa penjaga. Di samping yang suci, turut dipercayai yang jahat. Amalan-amalan seperti menghalau mogwai dan Jiang Shi（僵尸） dengan pedang kayu pic dalam Taoisme（道教） adalah antara konsep yang diamalkan secara turun-temurun. Upacara penilikan nasib Cina masih diamalkan pada hari ini selepas bertahun-tahun mengalami perubahan.

Muzik, alat muzik dan tarian

Muzik dan tarian telah lama berkait rapat sejak zaman awal peradaban Cina. Muzik Cina wujud sejak permulaan tamadun China, dengan bukti artifak dan rekod bertulis menunjukkan budaya muzik yang berkembang seawal zaman Dinasti Zhou (1122 SM – 256 SM). Antara bentuk muzik awal ialah muzik ritual yang dikenali sebagai yayue, di mana setiap karya muzik sering digandingkan dengan tarian. Beberapa karya muzik bertulis yang paling awal berasal dari zaman Confucius.

Perkembangan muzik Cina mencapai kemuncak awalnya semasa Dinasti Tang, terutamanya menerusi penggunaan alat muzik bertali tujuh yang dipetik, iaitu guqin. Namun, alat ini sebenarnya telah digunakan sejak sebelum zaman Dinasti Han.

Persembahan Bian Lian ("Pertukaran Wajah")

China mempunyai banyak alat muzik tradisional yang penting dalam kebudayaannya, termasuk:

Xun – alat tiupan berbentuk seperti okarina,
Guzheng 古筝 – zither bertali dengan jambatan boleh ubah,
Guqin 古琴– zither tanpa jambatan,
Sheng 笙 – alat tiupan berbilang paip,
Xiao 箫 – seruling menegak,
Erhu 二胡 – alat bertali dua dimainkan dengan gesekan (seakan biola),
Pipa 琵琶 – alat bertali berbentuk seperti buah pir, dipetik.

Tarian di China ialah bentuk seni yang amat pelbagai, merangkumi genre tradisional dan moden. Tarian digunakan dalam sambutan awam, ritual, upacara, opera, dan balet. China mengiktiraf 56 kumpulan etnik secara rasmi, dan setiap etnik mempunyai tarian rakyatnya tersendiri. Antara tarian Cina paling terkenal hari ini ialah Tarian naga dan Tarian singa.

Seni bina

Pagoda Liaodi, zaman Dinasti Song

Pagoda Kuil Tianning, Dinasti Liao

Pagoda Sutra Huayan, dikenali sebagai Pagoda Putih, Dinasti Liao

Pagoda Kuil Yongfu Poyang, Dinasti Song

Seni bina Cina ialah gaya seni bina yang terbentuk sepanjang zaman dan memberi pengaruh besar kepada seni bina di Asia Timur selama berabad-abad. Prinsip struktur seni bina Cina kekal sebahagian besarnya tidak berubah, dengan perubahan utama hanya berlaku pada hiasan. Sejak zaman Dinasti Tang, seni bina Cina telah memberi kesan besar kepada gaya seni bina di negara seperti Jepun dan Korea. Seni bina Cina, yang contoh-contohnya dapat ditemui sejak lebih 2,000 tahun lalu, hampir setua dengan tamadun Cina itu sendiri dan telah lama menjadi lambang penting budaya Cina.

Ciri paling penting dalam seni bina Cina ialah simetri, yang melambangkan kebesaran, daripada istana sehingga rumah kampung. Pengecualian utama ialah taman-taman Cina, yang sengaja direka tidak simetri, untuk mencerminkan suasana alam semula jadi. Konsep Feng Syui turut memainkan peranan penting dalam pembangunan struktur. Taman Cina merupakan gaya taman landskap yang telah berkembang selama lebih 3,000 tahun. Ia termasuk taman luas yang dibina oleh maharaja dan keluarga diraja, serta taman kecil yang direka oleh sarjana, penyair, dan pedagang untuk meditasi dan melarikan diri dari dunia luar. Ia menggambarkan landskap mini yang ideal, menunjukkan keharmonian antara manusia dan alam semula jadi.

Istana Cina

Menara sudut Kota Larangan, Beijing, melambangkan kelas diraja purba

Istana Cina merupakan kompleks diraja tempat tinggal maharaja dan tempat urusan pentadbiran kerajaan dijalankan. Ia terdiri daripada pelbagai bangunan besar yang dikelilingi tembok dan parit. Istana biasanya mengandungi balai besar untuk upacara rasmi, kuil, menara, kediaman, galeri, taman, dan bangunan tambahan. Selain istana utama, maharaja juga memiliki beberapa istana lain di ibu kota dan istana luar (離宮) untuk digunakan ketika mengembara. Contohnya, Maharani Cixi membina Istana Musim Panas atau Yiheyuan (頤和園) berhampiran Istana Musim Panas Lama, namun berskala lebih kecil.

Paifang

Paifang, atau juga dikenali sebagai Pailou, ialah struktur gerbang tradisional seni bina Cina yang berasal dari gerbang torana India.^[18] Pada asalnya, perkataan paifang (牌坊) merujuk kepada pintu masuk kawasan perbandaran dalam bandar purba China. Setiap kawasan atau fang dikelilingi pagar dan pintu gerbang akan dikawal setiap malam. Di dalamnya pula terdapat subdivisyen pai, yang mengandungi beberapa lorong hutong. Sistem ini berkembang dengan pesat pada zaman Dinasti Tang dan diteruskan oleh dinasti berikutnya. Menjelang zaman Dinasti Song, paifang berubah menjadi struktur hiasan simbolik yang melambangkan kehormatan, warisan, atau kejayaan seseorang.

Taman Cina

Taman Cina ialah gaya taman landskap yang telah berkembang sejak zaman purba.^[19] Ia menggabungkan keindahan alam dan seni bina dengan tujuan mencipta landskap mini yang menggambarkan keharmonian antara manusia dan alam. Taman-taman ini boleh berbentuk besar, seperti taman istana maharaja, atau kecil dan bersifat peribadi untuk meditasi dan pelarian jiwa.

Taman biasa dikelilingi dinding dan mempunyai kolam, batu hiasan, pokok, bunga, dewan, dan pavilion yang dihubungkan dengan laluan berliku atau galeri zig-zag. Dengan bergerak dari satu struktur ke satu struktur, pengunjung dapat menikmati pemandangan seperti melihat lukisan skrol pemandangan.

Taman paling awal direkodkan wujud sejak zaman Dinasti Shang (1600–1046 SM) dan digunakan untuk berburu atau menanam hasil tanaman. Perkataan yuan (園/园) muncul semasa Dinasti Qin dan digunakan untuk merujuk kepada semua jenis taman.^[20]

Salah satu contoh taman dekaden yang terkenal ialah "Kolam Arak dan Hutan Daging" (酒池肉林), taman mewah raja Zhou of Shang yang dipenuhi arak dan makanan. Taman-taman zaman Dinasti Zhou dan Musim Bunga dan Luruh (722–481 SM) menjadi semakin mewah, seperti "Teras Gusu" yang mempunyai tasik dan bot naga.^[21]

Budaya fizikal

Seni mempertahankan diri

China merupakan salah satu tempat asal utama seni mempertahankan diri Timur. Seni mempertahankan diri Cina, yang sering dikenali di bawah istilah umum kung fu dan wushu, merujuk kepada ratusan gaya pertempuran yang telah berkembang selama berabad-abad di China.

Gaya-gaya ini sering diklasifikasikan mengikut ciri-ciri tertentu, dan dikenali sebagai "keluarga" (家; pinyin: jiā), "aliran" (派; pinyin: pài) atau "sekolah" (門/门; pinyin: mén) dalam seni mempertahankan diri. Contoh ciri-ciri ini termasuk latihan fizikal seperti Shaolinquan (少林拳) yang meniru gerakan Lima Haiwan (五形), atau kaedah latihan yang diilhamkan oleh falsafah Cina, agama, dan legenda lama.

Gaya yang menumpukan kepada manipulasi tenaga qi dikenali sebagai seni mempertahankan diri dalaman (內家拳; pinyin: nèijiāquán), manakala gaya yang menekankan kecergasan otot dan kardiovaskular dikenali sebagai seni mempertahankan diri luaran (外家拳; pinyin: wàijiāquán). Pengelasan juga sering berdasarkan kawasan geografi, seperti gaya utara (北拳; pinyin: běiquán) dan gaya selatan (南拳; pinyin: nánquán).

Seni mempertahankan diri Cina secara kolektif dikenali sebagai Kung Fu (工夫) yang bermaksud "pencapaian manusia", atau dalam beberapa konteks moden sebagai Wushu (武術) yang bermaksud "seni ketenteraan". China juga merupakan tempat asal Biara Shaolin dan Pergunungan Wudang, yang terkenal dalam dunia seni mempertahankan diri.

Pada mulanya, seni mempertahankan diri di China dibangunkan untuk tujuan kelangsungan hidup dan peperangan. Namun, seiring masa, beberapa aliran telah berkembang menjadi bentuk kesenian yang tersendiri, manakala yang lain mengekalkan ciri-ciri Cina yang asli.

Antara tokoh seni mempertahankan diri terkenal dari China termasuk Wong Fei Hung serta ramai lagi yang dihormati dalam budaya ini. Seni mempertahankan diri Cina juga berkait rapat dengan pelbagai jenis senjata, termasuk 18 jenis senjata tradisional Wushu.

Gerakan legenda seperti Dim Mak (serangan titik maut) turut menjadi topik pujian dan perbincangan dalam budaya seni mempertahankan diri Cina.

Sekolah seni mempertahankan diri juga mengajar seni tarian singa, yang telah berkembang daripada demonstrasi seni mempertahankan diri kepada persembahan tarian yang menghiburkan.

Masakan

Masakan Cina merupakan bahagian penting dalam budaya Cina, yang merangkumi masakan dari pelbagai wilayah di China, serta masakan masyarakat Cina yang tinggal di luar negara. Disebabkan oleh Orang Cina Seberang Laut sejarah China, masakan Cina telah memberi kesan kepada banyak masakan lain di Asia, dengan penyesuaian mengikut cita rasa tempatan.^[22]

Bahan perasa dan teknik memasak Cina berbeza-beza mengikut latar belakang sejarah dan etnik. Ciri geografi seperti gunung, sungai, hutan dan padang pasir turut mempengaruhi bahan-bahan tempatan, apatah lagi iklim China yang berbeza dari iklim savana tropika di selatan hingga iklim subartik di timur laut. Pilihan diraja dan bangsawan juga memainkan peranan dalam perubahan masakan Cina dari masa ke masa. Disebabkan peluasan empayar dan perdagangan, bahan dan teknik memasak dari budaya lain turut diadaptasi ke dalam masakan Cina.

Empat Masakan Utama China yang terkenal ialah Chuan (Barat), Lu (Utara), Yue (Selatan) dan Huaiyang (Timur).^[23]

Kini, "Lapan Masakan Besar" China termasuk Anhui, Kantonis, Fujian, Hunan, Jiangsu, Shandong, Sichuan dan Zhejiang.^[24]

Warna, bau dan rasa merupakan tiga aspek tradisional untuk menggambarkan makanan Cina,^[25] selain makna, penampilan dan nilai pemakanan makanan tersebut. Kaedah memasak dinilai berdasarkan bahan yang digunakan, potongan, masa memasak dan bahan perasa. Penggunaan pisau semasa makan dianggap tidak sopan. Penyepit adalah peralatan makan utama yang digunakan, yang juga boleh digunakan untuk memotong dan mengambil makanan.

Budaya teh

Amalan meminum teh mempunyai sejarah panjang di China dan berasal dari negara ini.^[26] Sejarah teh di China adalah rumit dan panjang, di mana masyarakat Cina menikmati teh sejak ribuan tahun lalu. Cendekiawan memuji teh sebagai penawar pelbagai penyakit, golongan bangsawan menjadikannya simbol status, dan rakyat biasa menikmatinya kerana rasanya.

Pada tahun 2016, penemuan fizikal teh tertua dari makam Maharaja Jing dari Han di Xi'an diumumkan, menunjukkan bahawa teh dari genus Camellia telah diminum oleh maharaja Dinasti Han seawal abad ke-2 SM.^[27] Teh menjadi minuman popular semasa Dinasti Tang (618–907) dan Song (960–1279).^[28]

Teh adalah salah satu daripada tujuh keperluan hidup masyarakat Cina, bersama kayu api, beras, minyak, garam, kicap dan cuka.^[29] Budaya teh Cina merangkumi cara penyediaan teh dan juga ketika dan bagaimana ia diminum, yang berbeza daripada budaya teh negara-negara lain seperti Britain atau Jepun. Teh juga digunakan dalam perubatan tradisional Cina dan masakan Cina. Teh hijau ialah antara jenis teh utama yang berasal dari China.

Budaya makanan

Pilihan makanan maharaja, diraja dan bangsawan memainkan peranan penting dalam perubahan masakan Cina dari masa ke masa.^[30]

Disebabkan peluasan empayar dan perdagangan, pelbagai bahan dan teknik dari budaya luar dimasukkan ke dalam masakan Cina. Pelbagai jenis masakan Cina berkembang terutama semasa zaman dinasti, apabila maharaja menganjurkan jamuan dengan lebih 100 hidangan dalam satu sesi.^[31]

Manhan Quanxi, atau Jamuan Diraja Manchu-Han, merupakan antara jamuan terbesar yang pernah dicatatkan dalam sejarah masakan Cina. Ia terdiri daripada sekurang-kurangnya 108 hidangan unik dari budaya Manchu dan Han Cina pada zaman Dinasti Qing, dan hanya disediakan untuk maharaja. Jamuan ini berlangsung selama tiga hari, dengan enam sesi jamuan. Kaedah masakan merangkumi pelbagai teknik dari seluruh China Imperialis.^[32]

Tarian Tradisional Cina

Tarian Singa

Tarian Singa (bahasa Cina:舞獅; pinyin: wǔshī) adalah sebahagian daripada tarian tradisional dalam adat warisan masyarakat Cina, yang mana penari akan meniru pergerakan singa dengan menggunakan kostum singa. Kostum singa itu dimainkan oleh dua penari iaitu seorang memainkan di bahagian hadapan dengan menggerakan kepala kostum, manakala pasangan penari akan memainkan bahagian belakang kostum singa tersebut. Kedua-dua penari itu akan bergerak seakan-akan singa di atas pentas yang disediakan. Tarian singa ini akan diiringi oleh gong, dram, dan dentuman mercun yang dikatakan akan membawa tuah.

Sejarah Tarian Singa

Sejarah singa dianggap sebagai pelindung dalam kebanyakan adat orang Asia, terutamanya bagi mereka yang berketurunan orang Cina. Tarian singa menjadi adat di negara China, Taiwan, Jepun, Korea, Thailand, dan Vietnam. Setiap negara tersebut mempunyai corak dan bentuk tarian yang berbeza. Namun tarian ini lebih terkenal sebagai warisan orang Cina, kerana dikatakan sejarahnya bermula lebih 1,000 tahun lalu. Dua tarian singa yang amat popular ialah "Tarian Singa Utara" dan "Tarian Singa Selatan".

Tarian Singa Utara adalah berasal dari bahagian utara China yang menggunakan tarian ini sebagai hiburan diraja. Kostum singa mereka menggunakan warna merah, jingga dan kuning (hijau bagi kostum singa betina). Tarian Singa Utara adalah lebih banyak pergerakan akrobatik dan bertujuan sebagai hiburan.

Tarian Singa Selatan lebih membawa perlambangan alam sekitar. Tarian ini selalu dipersembahkan sebagai istiadat upacara membuang semangat jahat dan upacara meminta tuah. Tarian Singa Selatan menggunakan pelbagai warna dan kepala kostum mempunyai mata yang lebih besar daripada Singa Utara, dan mempunyai cermin serta sebatang tanduk di hadapan kepalanya.

Tarian naga

Tarian naga (Cina: 舞龙, pinyin: wǔ lóng) ialah sebentuk tarian dan persembahan tradisional dalam budaya Cina. Sepertilah tarian singa, tarian naga sering dipersembahkan pada musim perayaan. Orang Cina selalu menyebut "Keturunan Naga" (Cina Tradisional: 龍的傳人, Cina Ringkas: 龙的传人, pinyin: lóng de chuán rén) sebagai lambang identiti etnik.

Pada fikiran orang Cina, naga adalah sejenis hidupan yang menguntungkan. Naga mewakili kekuatan yang tiada bandingan yang boleh menghilangkan nasib buruk dan mencegah jenayah. Oleh sebab itu, sejak zaman nenek moyang semasa mereka merayakan Tahun Baru Cina, atau memimpin prosesi untuk menyambut seorang dewa, bahkan ketika ada bencana alam atau bencana peribadi berlaku, mereka akan mengadakan tarian naga untuk berdoa supaya mendapat berkat dari syurga.

Dalam tarian ini, sepasukan orang Cina memegang sebatang "naga" , iaitu imej naga Cina dengan tiang. Penari-penari hadapan mengangkat, mencelup, membidas, dan menyapu kepala naga, yang boleh memiliki ciri-ciri animasi yang dikawal oleh seorang penari dan kadang-kala dikawal untuk mengeluarkan asap dari alat-alat piroteknik. Pasukan tarian meniru apa yang dipercayai sebagai gerakan semangat sungai ini secara berbelok-belok dan beralun-alun.Gerakan-gerakan dalam persembahan ini secara tradisinya melambangkan peranan-peranan naga yang menunjukkan kuasa dan maruah. Tarian naga ialah satu acara utama sambutan Tahun Baru Cina.

Tung Chung Shu, seorang ilmuwan terkenal pada tahun-tahun awal Dinasti Han Barat, menulis sebuah buku "Ch'un-Ch'iu Fan-lu". Di dalam buku itu terdapat maklumat tentang tarian hujan selama musim semi kekeringan. Tarian itu menglibatkan sejumlah besar daripada anak laki-laki, pemuda, laki-laki setengah baya, duda dan orang tua. Setelah tiga hari mengikhlaskan pantang, Warna kostum naga menutupi mereka, dan menghadap ke empat arah, mereka menari-nari dan berdoa kepada Tuhan. Menurut falsafah lima elemen (logam, kayu, air, api dan tanah) popular selama Dinasti Han, banyak objek yang berpadanan dengan ekspresi daripada lima elemen. Untuk alasan ini, dansa naga datang dalam lima warna: hijau, merah, kuning, putih dan hitam. Yang membezakan naga dengan lima warna ialah tradisi rakyat pada tahun-tahun awal dinasti Han. Walau bagaimanapun, pada hari ini kita hanya dapat melihat naga emas dan naga hijau.

Sekarang, sebagai hasil daripada usaha-usaha orang Cina di luar negara bagi mengekalkan dan mempromosikan budaya tarian naga, persembahan ini telah menjadi terkenal di seluruh dunia. Dalam masa beberapa dekad, oleh sebab kombinasi daripada rakyat popularisasi adat dan promosi oleh tentera korps hiburan, tarian naga telah menjadi persembahan secara terbuka yang penting bagi kumpulan persembahan tradisional yang disajikan dalam sambutan Tahun Baru Cina.

Galeri

Pintu merah tradisional Cina dengan tombol singa penjaga empayar
Perjalanan ke Barat (西遊記/西游记)
Persembahan Xiqu
Tarian singa (舞狮)
Tarian naga (舞龙)
Seni bina Taoisme di China
Arca kayu Guanyin
Gerbang tiang Que di Chongqing yang dahulunya milik kuil Cina yang didedikasikan kepada jeneral zaman Negara Berperang Ba Manzi
Bahagian lukisan gulungan "Sembilan Naga", oleh Chen Rong (1244 M), Dinasti Song, Muzium Seni Halus Boston
Perhiasan rambut, China, sekitar abad ke-19
Kolam koi yang sering digambarkan dalam taman Cina
Daun teh oolong direndam dalam gaiwan
Meja lakuer Cina dari zaman Dinasti Ming, Muzium Victoria dan Albert, 1425–1436
Teh Zhu-Ye-Qing
Cerek teh naga, era Republik China
Cerek teh, era Republik China
Teh hijau Laoshan
Bekas teh, Cina – Muzium Seni Indianapolis
Teh Cina
Dewan utama dan rumah teh di Taman Cina Dunedin
Eksport Cina, Pasaran Eropah, abad ke-18 – Penutup bekas teh
Cerek teh purba dari China

Rujukan

^ Mente, Boye De. [2000] (2000). The Chinese Have a Word for it: The Complete Guide to Chinese thought and Culture. McGraw-Hill Professional. ISBN 0-658-01078-6
^ Wurm, Li, Baumann, Lee (1987) ^{[petikan lengkap diperlukan]}
^ Ramsey, S. Robert (1987). The Languages of China. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. m/s. 3–16. ISBN 978-0-691-01468-5.
^ Stanley-Baker (2010) ^{[petikan lengkap diperlukan]}
^ 書 di sini digunakan seperti dalam 楷书/楷書, yang bermaksud "gaya tulisan".
^ "Shodo and Calligraphy". Vincent's Calligraphy (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 6 Mei 2020. Dicapai pada 28 Mei 2016.
^ Shu Xincheng 舒新城, penyunting. Cihai (辭海 "Lautan Perkataan"). 3 jilid. Shanghai: Zhonghua. 1936.
^ Jing‑Schmidt, m.s. 256 ^{[petikan lengkap diperlukan]}
^ ^a ^b ^c Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama columbia 14‑15
^ ^a ^b ^c ^d Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama columbia 14‑16
^ Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama columbia 14‑17
^ Davis, hal. lxvii ^{[petikan lengkap diperlukan]}
^ Zhang, hal. 76–80 ^{[petikan lengkap diperlukan]}
^ Yip, hal. 306–308 ^{[petikan lengkap diperlukan]}
^ Plaks (1987), hlm. 497–98.
^ Empty citation (bantuan)
^ Ropp (1990), hal. 308.
^ A.H. Longhurst (1995). Story of the Stupa. Asian Educational Services. m/s. 17–. ISBN 978-81-206-0160-4.
^ Michel Baridon, Les Jardins - paysagistes, jardiners, poḕts. p. 348
^ Feng Chaoxiong, The Classical Gardens of Suzhou
^ Che Bing Chiu, "Jardins de Chine, ou la quête du paradis"
^ Ma, Guansheng (December 2015). "Food, eating behavior, and culture in Chinese society". Journal of Ethnic Foods. 2 (4): 195–199. doi:10.1016/j.jef.2015.11.004.
^ "Four Major Cuisines in China". CITS. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 January 2017. Dicapai pada 10 January 2017.
^ "Fujian Cuisine. Beautyfujian.com Diarkibkan 10 Julai 2011 di Wayback Machine. Accessed June 2011.
^ Standard ini bermula sejak Dinasti Tang pada abad ke-6 oleh Bai Juyi dalam Pendahuluan kepada Gambarajah Lychee: "Setelah terpisah dari tangkai... dalam empat atau lima hari, warna, bau dan rasa (lychee) akan hilang."（《荔枝圖序》：「若離本枝......四五日外，色、香、味盡去矣」。）
^ E., Strassberg, Richard (1994). Inscribed landscapes : travel writing from imperial China. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-91486-5. OCLC 44957693.
^ Houyuan Lu; dll. (7 January 2016). "Earliest tea as evidence for one branch of the Silk Road across the Tibetan Plateau". Nature. 6: 18955. Bibcode:2016NatSR...618955L. doi:10.1038/srep18955. PMC 4704058. PMID 26738699.
^ Liu, Tong (2012). Chinese Tea. The United States of America: Cambridge University Press. m/s. 1. ISBN 978-0-521-18680-3.
^ "Notes on Chinese Culture – Food and Drinks (08) – Chinese Tea". dict.cn. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 August 2012. Dicapai pada 9 January 2012.
^ 徐文苑 (2005). Origin of Confucian cuisine. 清华大学出版社有限公司. ISBN 978-7-81082-370-8. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 October 2023. Dicapai pada January 1, 2006.
^ Kong, Foong, Ling. [2002]. The Food of Asia. Tuttle Publishing. ISBN 0-7946-0146-4
^ Hoover, Michael. Stokes, Lisa, Odham. (1999). City on Fire: Hong Kong Cinema. Verso publishing. ISBN 1-85984-203-8

Pautan Luar

Budaya, sejarah dan tradisi China
Exploring Ancient World Cultures - Ancient China Diarkibkan 2010-06-09 di Wayback Machine, Universiti Evansville
Yin Yu Tang: A Chinese Home explored
Chinese Culture Articles
China Insights Today

[Mente-1] Mente, Boye De. [2000] (2000). The Chinese Have a Word for it: The Complete Guide to Chinese thought and Culture. McGraw-Hill Professional. ISBN 0-658-01078-6

[2] Wurm, Li, Baumann, Lee (1987) ^{[petikan lengkap diperlukan]}

[3] Ramsey, S. Robert (1987). The Languages of China. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. m/s. 3–16. ISBN 978-0-691-01468-5.

[Stanley-Barker_2010a-4] Stanley-Baker (2010) ^{[petikan lengkap diperlukan]}

[5] 書 di sini digunakan seperti dalam 楷书/楷書, yang bermaksud "gaya tulisan".

[6] "Shodo and Calligraphy". Vincent's Calligraphy (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 6 Mei 2020. Dicapai pada 28 Mei 2016.

[7] Shu Xincheng 舒新城, penyunting. Cihai (辭海 "Lautan Perkataan"). 3 jilid. Shanghai: Zhonghua. 1936.

[8] Jing‑Schmidt, m.s. 256 ^{[petikan lengkap diperlukan]}

[columbia_14‑15-9] Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama columbia 14‑15

[columbia_14‑16-10] Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama columbia 14‑16

[columbia_14‑17-11] Ralat petik: Tag <ref> tidak sah; tiada teks disediakan bagi rujukan yang bernama columbia 14‑17

[12] Davis, hal. lxvii ^{[petikan lengkap diperlukan]}

[13] Zhang, hal. 76–80 ^{[petikan lengkap diperlukan]}

[14] Yip, hal. 306–308 ^{[petikan lengkap diperlukan]}

[15] Plaks (1987), hlm. 497–98.

[16] Empty citation (bantuan)

[17] Ropp (1990), hal. 308.

[18] A.H. Longhurst (1995). Story of the Stupa. Asian Educational Services. m/s. 17–. ISBN 978-81-206-0160-4.

[19] Michel Baridon, Les Jardins - paysagistes, jardiners, poḕts. p. 348

[20] Feng Chaoxiong, The Classical Gardens of Suzhou

[Che-21] Che Bing Chiu, "Jardins de Chine, ou la quête du paradis"

[22] Ma, Guansheng (December 2015). "Food, eating behavior, and culture in Chinese society". Journal of Ethnic Foods. 2 (4): 195–199. doi:10.1016/j.jef.2015.11.004.

[23] "Four Major Cuisines in China". CITS. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 January 2017. Dicapai pada 10 January 2017.

[beautyfujian-24] "Fujian Cuisine. Beautyfujian.com Diarkibkan 10 Julai 2011 di Wayback Machine. Accessed June 2011.

[25] Standard ini bermula sejak Dinasti Tang pada abad ke-6 oleh Bai Juyi dalam Pendahuluan kepada Gambarajah Lychee: "Setelah terpisah dari tangkai... dalam empat atau lima hari, warna, bau dan rasa (lychee) akan hilang."（《荔枝圖序》：「若離本枝......四五日外，色、香、味盡去矣」。）

[26] E., Strassberg, Richard (1994). Inscribed landscapes : travel writing from imperial China. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0-520-91486-5. OCLC 44957693.

[27] Houyuan Lu; dll. (7 January 2016). "Earliest tea as evidence for one branch of the Silk Road across the Tibetan Plateau". Nature. 6: 18955. Bibcode:2016NatSR...618955L. doi:10.1038/srep18955. PMC 4704058. PMID 26738699.

[28] Liu, Tong (2012). Chinese Tea. The United States of America: Cambridge University Press. m/s. 1. ISBN 978-0-521-18680-3.

[29] "Notes on Chinese Culture – Food and Drinks (08) – Chinese Tea". dict.cn. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 August 2012. Dicapai pada 9 January 2012.

[kf-30] 徐文苑 (2005). Origin of Confucian cuisine. 清华大学出版社有限公司. ISBN 978-7-81082-370-8. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 October 2023. Dicapai pada January 1, 2006.

[Kong-31] Kong, Foong, Ling. [2002]. The Food of Asia. Tuttle Publishing. ISBN 0-7946-0146-4

[Hoover-32] Hoover, Michael. Stokes, Lisa, Odham. (1999). City on Fire: Hong Kong Cinema. Verso publishing. ISBN 1-85984-203-8

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]