Pergi ke kandungan

Bumi

Sunting pautan
Daripada Wikipedia, ensiklopedia bebas.
Bumi
بومي
🜨 dan ♁
Fotograf bumi "Guli Biru" yang terkenal, diambil dari Apollo 17 pada Disember 1972.
Designasi
Nama alternatif
Ciri-ciri orbit
Afelion152097597 km
Perihelion147098450 km[2]
Paksi semimajor149598023 km[1]
Kesipian0.0167086[1]
Tempoh orbit365.256363004 h[3]
(tahun Julius)1.00001742096 a
Kelajuan purata orbit29.7827 km/s[4]
Min anomali358.617°
Kecondongan
  • 7.155° – satah khatulistiwa Matahari;
  • 1.57869° – satah tak berubah;[5]
  • 0.00005° – J2000 ekliptik
Longitud nod menaik−11.26064° – J2000 ekliptik[4]
Masa periastron2023-Jan-04[6]
Argumen perihelion114.20783°[4]
Satelit1, Bulan
Ciri-ciri fizikal
Min jejari6371.0 km[7]
Jejari khatulistiwa6378.137 km[8][9]
Jejari kutub6356.752 km[10]
Perataan1/298.257222101 (ETRS89)[11]
Lilitan
  • 40075.017 km merentasi satah khatulistiwa[9]
  • 40007.86 km merentasi satah meridian[12][n 1]
Luas permukaan
  • 510072000 km2[13]

    [14]

  • Land: 148940000 km2
  • Water: 361132000 km2
Isi padu1.08321×1012 km3[4]
Jisim5.972168×1024 kg[15]
Min ketumpatan5.513 g/cm3[4]
Graviti permukaan khatulistiwa9.80665 m/s2[16]
(tepat-tepat 1 g0)
Halaju lepas11.186 km/s[4]
Tempoh putaran
1.0 h
(24h 00 m 00s)
Tempoh putaran ikut bintang
0.99726968 h[17]
(23j 56 m 4.100s)
Halaju putaran khatulistiwa0.4651 km/s[18]
Kecondongan paksi23.4392811°[3]
Albedo
Suhu min purata max
•  [n 2] −89.2 °C 14.76 °C 56.7 °C
Magnitud mutlak (H)−3.99
Atmosfera
Tekanan atmosfera101.325 kPa (pada paras laut)
Komposisi
Source:[4]
sunting
Lihat pendokumenan templat ini
Lihat pendokumenan templat ini

Bumi (Jawi: ‏بومي‎‎, nama astronomi: Terra[22]) merupakan planet ketiga terdekat daripada Matahari dan satu-satunya objek astronomi yang diketahui mempunyai kehidupan. Hal ini disebabkan oleh sifat Bumi sebagai sebuah planet lautan, yang juga bermaksud Bumi merupakan satu-satunya dalam Sistem Suria yang mengekalkan air permukaan dalam bentuk cecair. Hampir semua air di Bumi terkandung dalam lautan yang terbentang sehingga 70.8% daripada permukaan kerak bumi. Baki 29.2% daripada permukaan kerak bumi meliputi daratan, dengan kebanyakan permukaan itu berbentuk benua dalam lingkungan hemisfera daratan. Kebanyakan kawasan daratan Bumi sekurang-kurangnya bersifat agak lembap dan dilitupi dengan tumbuh-tumbuhan, manakala lembar ais besar pada gurun ais kutub di kawasan kutub Bumi pula mengekalkan lebih banyak air (dalam bentuk ais) berbanding jumlah air bawah tanah, tasik, sungai dan atmosfera Bumi. Kerak bumi terdiri daripada beberapa plat tektonik yang bergerak perlahan dan berinteraksi antara satu sama lain untuk membentuk banjaran gunung, gunung berapi dan gempa bumi. Bumi mempunyai teras luar bercecair yang menjana magnetosfera yang mampu memesongkan kebanyakan angin suria dan sinaran kosmik yang memusnahkan.

Bumi mempunyai atmosfera bersifat dinamik yang mengekalkan keadaan permukaan Bumi dan melindunginya daripada kebanyakan meteoroid dan keamatan sinaran UV. Atmosfera bumi ini mempunyai komposisi yang utamanya terdiri daripada nitrogen dan oksigen. Wap air banyak terdapat di atmosfera, membentuk awan yang meliputi sebahagian besar planet ini. Wap air juga bertindak sebagai gas rumah hijau, dan bersama-sama dengan gas rumah hijau lain di atmosfera terutamanya seperti karbon dioksida (CO2), menyebabkan dua fasa jirim utama air (cecair dan gas) dapat kekal wujud di Bumi melalui penangkapan tenaga daripada cahaya Matahari. Proses ini mengekalkan purata suhu permukaan semasa pada 14.76 °C (58.57 °F), yang merupakan suhu yang mengekalkan keadaan air dalam bentuk cecair di bawah tekanan atmosfera biasa. Perbezaan dalam jumlah tenaga yang ditangkap antara kawasan geografi (seperti kawasan khatulistiwa yang menerima lebih banyak cahaya matahari daripada kawasan kutub) memacu arus atmosfera dan lautan, sehingga menghasilkan sistem iklim global dengan kepelbagaian kawasan iklim, serta keragaman fenomena cuaca seperti kerpasan sehingga membenarkan komponen gas seperti nitrogen dapat menjalani kitaran biogeokimia.

Melalui keseimbangan hidrostatik, Bumi mengekalkan bentuk elipsoid dengan lilitan kira-kira 40,000 kilometer (25,000 batu). Bumi juga merupakan planet paling padat dalam Sistem Suria. Daripada empat planet berbatu dalam Sistem Suria, Bumi mempunyai ukuran saiz dan jisim yang terbesar. Bumi berada pada kira-kira lapan minit cahaya dari Matahari dan mengorbitnya, mengambil masa setahun (kira-kira 365.25 hari) untuk menamatkan satu kitaran revolusi. Bumi berputar mengelilingi paksinya sendiri dalam masa kurang daripada sehari (dalam kira-kira 23 jam dan 56 minit). Paksi putaran bumi adalah condong berbanding paksi serenjang Bumi dengan satah orbitnya mengelilingi Matahari, dan kecondongan paksi itu menghasilkan musim. Bumi diorbit oleh Bulan yang merupakan satu satelit semula jadi kekal, dengan jaraknya daripada Bumi pada 384,400 km (238,900 bt) iaitu 1.28 saat cahaya, dan saiz lebar kira-kira satu per empat berbanding Bumi. Graviti Bulan membantu menstabilkan paksi Bumi, menghasilkan pasang surut dan secara beransur-ansur memperlahankan putaran Bumi. Penguncian pasang surut telah menjadikan Bulan sentiasa menghadap Bumi dengan sisi yang sama.

Seperti kebanyakan jasad lain dalam Sistem Suria, Bumi terbentuk kira-kira 4.5 bilion tahun dahulu daripada gas dan habuk yang wujud dalam fasa awal Sistem Suria. Dalam tempoh bilion tahun pertama sejarah Bumi, lautan mula terbentuk dan kemudian kehidupan mula berkembang di dalam lautan. Kehidupan tersebar di seluruh dunia dan telah mengubah atmosfera dan permukaan Bumi, membawa kepada Peristiwa Pengoksidaan Besar pada dua bilion tahun dahulu. Manusia muncul kira-kira 300,000 tahun dahulu di Afrika dan telah tersebar ke setiap benua di muka Bumi. Manusia bergantung kepada biosfera Bumi dan sumber semula jadi untuk kelangsungan hidup mereka, tetapi kesannya terhadap alam sekitar planet ini semakin tinggi. Kesan semasa manusia terhadap iklim dan biosfera Bumi adalah tidak mampan, mengancam kehidupan manusia dan pelbagai bentuk kehidupan lain, sehingga menyebabkan kepupusan yang meluas.[23]

Penamaan

[sunting | sunting sumber]

Nama "Bumi" dipinjam dari bahasa Sanskrit: भूमि Bhūmi yang juga bermaksud "tanah" atau "dasar".[24]

Sejarah semula jadi

[sunting | sunting sumber]
Rencana utama: Sejarah Bumi

Pembentukan

[sunting | sunting sumber]
Maklumat selanjutnya: Hadean
Tanggapan artistik pada tahun 2012 berkenaan cakera protoplanet awal Sistem Suria yang merupakan tempat Bumi serta jasad-jasad lain dalam Sistem Suria terbentuk

Bahan tertua yang ditemui dalam Sistem Suria bertarikh 4.5682+0.0002
−0.0004 Ga (bilion tahun dahulu).[25] Dalam anggaran 4.54±0.04 Ga, Bumi purba telah terbentuk.[26] Jasad-jasad Sistem Suria terbentuk dan berkembang seiring dengan Matahari. Secara teorinya, nebula suria menyekat sebahagian daripada isi padu awan molekul melalui keruntuhan graviti, kemudian mula berputar dan meleper menjadi cakera sirkumnajam, dan kemudian planet-planet mula terbentuk daripada cakera itu seiring dengan Matahari. Satu nebula mengandungi gas, ira air batu dan debu (termasuk nuklida primodium). Menurut teori nebula, planetesimal terbentuk melalui proses tokokan, dengan Bumi primodium dianggarkan berkemungkinan mengambil masa antara 70 hingga 100 juta tahun untuk terbentuk.[27]

Anggaran umur Bulan paling awal terbentuk sejak 4.5 Ga atau lebih muda.[28] Hipotesis terkemuka berkenaan pembentukan Bulan adalah melalui tokokan bahan yang terlepas dari Bumi selepas sebuah jasal bersaiz Marikh dengan kira-kira 10% jisim Bumi yang bernama Theia itu berlanggar dengan Bumi.[29] Ia menghentam Bumi melalui sudut sipi dan sebahagian daripada jisimnya telah bergabung dengan Bumi.[30][31] Antara kira-kira 4.0 dan 3.8 Ga, banyak hentaman asteroid berlaku sewaktu tempoh Pembedilan Berat Akhir menyebabkan perubahan ketara kepada persekitaran permukaan Bulan dan juga kepada Bumi kalau mengikut inferens yang sama.[32]

Selepas pembentukan

[sunting | sunting sumber]
Rencana utama: Sejarah geologi Bumi

Atmosfera dan lautan bumi terbentuk akibat aktiviti gunung berapi dan peluahgasan.[33] Wap air daripada dua sumber ini terpeluwap ke dalam lautan, diimbuh dengan sumber daripada air dan ais daripada asteroid, protoplanet dan komet.[34] Air yang mencukupi untuk memenuhi lautan mungkin ada di Bumi sejak ia terbentuk.[35] Dalam model ini, gas rumah hijau atmosfera menghalang lautan daripada membeku apabila Matahari yang baru terbentuk hanya mempunyai kekilauan 70% daripada nilai semasanya.[36] Menjelang 3.5 Ga, medan magnet Bumi telah terbentuk dan membantu menghalang atmosfera daripada ditanggalkan oleh angin suria.[37]

Titik oren pucat, tanggapan artis berkenaan fasa awal Bumi, menampilkan atmosfera awal berwarna jingga yang kaya dengan metana[38]

Apabila lapisan luar Bumi yang lebur menjadi sejuk, ia membentuk kerak pepejal pertama, yang diandaikan terdiri daripada komposisi mineral mafik. Kerak benua pertama yang komposisinya lebih kepada mineral felsik terbentuk daripada pencairan separa kerak mafik ini.[39] Kehadiran butiran mineral zirkon pada zaman Hadean dalam batuan enapan Eoarkean menunjukkan bahawa sekurang-kurangnya kerak felsik mungkin wujud seawal 4.4 Ga yakni hanya 140 juta tahun selepas pembentukan Bumi.[40] Terdapat dua model utama bagaimana isi padu kecil pada peringkat awal kerak benua ini membentuk untuk mencapai kelimpahan semasanya:[41] (1) pertumbuhan yang agak stabil sehingga ke hari ini,[42] yang disokong oleh pentarikhan radiometrik kerak benua secara global dan (2) pertumbuhan pesat pada peringkat awal dari segi isi padu kerak benua pada eon Arkean, yang membentuk pukalan kerak benua yang wujud pada masa kini,[43][44] yang disokong oleh bukti isotop yang terdapat pada hafnium dalam zirkon dan padaneodimium dalam batuan mendapan. Kedua-dua model dan data yang menyokongnya boleh diselaraskan menggunakan kitaran semula kerak benua berskala besar, terutamanya semasa peringkat awal sejarah Bumi.[45]

Kerak benua baharu terbentuk akibat daripada aktiviti plat tektonik yang merupakan satu proses yang terdorong oleh kehilangan haba berterusan daripada bahagian dalam Bumi. Sepanjang tempoh ratusan juta tahun, daya tektonik telah menyebabkan kawasan kerak benua berkumpul untuk membentuk benua besar dan kemudiannya berpisah. Pada kira-kira 750 Ma (juta tahun dahulu), salah satu superbenua terawal yang diketahui iaitu superbenua Rodinia mula berpecah. Benua-benua yang berpecah itu kemudian bergabung semula untuk membentuk superbenua Pannotia pada 600–540 Ma, dan ulangan proses pemisahan dan penggabungan semula benua akhirnya membentuk superbenua Pangea yang juga mula pecah pada 180 Ma.[46]

Corak terbaharu zaman air batu bermula kira-kira 40 Ma,[47] dan kemudian bertambah kuat semasa Pleistosen kira-kira 3 Ma.[48] Kawasan latitud tinggi dan tengah telah mengalami kitaran pengglasieran dan pencairan yang berulangan kira-kira setiap 21,000, 41,000 dan 100,000 tahun.[49] Tempoh Glasier Terakhir meliputi sebahagian besar benua hingga latitud tengah dalam ais dan berakhir kira-kira 11,700 tahun dahulu.[50]

Asal usul kehidupan dan evolusi

[sunting | sunting sumber]
Laman utama: Abiogenesis dan Bentuk kehidupan paling awal yang diketahui

Pelbagai tindak balas kimia membawa kepada molekul replikasi kendiri yang pertama kira-kira empat bilion tahun dahulu. Setengah bilion tahun kemudian, leluhur umum terkini untuk kesemua kehidupan kini muncul.[51] Evolusi fotosintesis membolehkan tenaga Matahari dituai secara langsung oleh bentuk kehidupan. Hasil molekul oksigen (O
2) terkumpul di atmosfera dan disebabkan oleh interaksi dengan sinaran suria ultraungu, membentuk lapisan ozon pelindung (O
3) pada lapisan tinggi atmosfera.[52] Penggabungan sel-sel yang lebih kecil ke dalam sel-sel yang lebih besar menghasilkan perkembangan sel kompleks yang dikenali sebagai eukariot.[53] Organisma multisel sebenar mula terbentuk apabila sel dalam koloni menjadi semakin khusus. Dibantu dengan penyerapan sinaran ultraungu berbahaya oleh lapisan ozon, kehidupan mula menduduki permukaan bumi.[54][54] Antara bukti fosil terawal kehidupan ialah fosil tikar mikrob yang terdapat dalam batu pasir berusia 3.48 bilion tahun di Australia Barat,[55] grafit biogenik yang ditemui pada batuan metamendapan berusia 3.7 bilion tahun di Greenland Barat,[56] dan sisa bahan biota yang terdapat dalam batuan berusia 4.1 bilion tahun di Australia Barat.[57][58] Bukti terawal kehidupan yang nyata di muka Bumi terkandung dalam batuan Australia berusia 3.45 bilion tahun menunjukkan fosil mikroorganisma.[59][60]

Tanggapan seorang artis tentang eon Arkean, satu eon selepas pembentukan Bumi, menampilkan stromatolit bulat yang merupakan bentuk kehidupan awal dan berperanan sebagai penghasil oksigen sejak berbilion tahun dahulu. Selepas Pembedilan Berat Akhir, kerak bumi menjadi sejuk, permukaan tandusnya yang kaya dengan air menjadi dikelilingi dengan benua dan gunung berapi, dengan Bulan masih mengelilingi Bumi separuh jarak daripada jarak masa kini, kelihatan 2.8 kali lebih besar dan menghasilkan air pasang yang kuat.[61]

Semasa era Neoproterozoik kira-kira 1000 hingga 539 Ma, sebahagian besar Bumi mungkin dilitupi oleh lembar ais. Hipotesis ini telah ditakrifkan sebagai "Bumi Bola Salji", dan ia diberi perhatian oleh para penyelidik kerana ia mendahului letupan Kambria, apabila kekompleksan bentuk kehidupan multisel meningkat dengan ketara.[62][63] Berikutan letupan Kambria pada 535 Ma, terdapat sekurang-kurangnya lima kepupusan besar-besaran dan banyak kepupusan kecil lain.[64] Selain daripada cadangan peristiwa kepupusan Holosen yang sedang berlaku pada masa kini, kepupusan yang terdekat pula berlaku pada 66 Ma apabila sebuah hentaman asteroid mencetuskan kepupusan dinosaur bukan unggas serta reptilia besar lain, tetapi sebahagian besar haiwan kecil seperti serangga, mamalia, cicak dan burung pula terselamat daripada kepupusan tersebut. Kehidupan mamalia telah mengalami pempelbagaian sejak 66 juta tahun dahulu, dan sejenis spesies mawas Afrika memperoleh keupayaan untuk berdiri tegak beberapa juta tahun dahulu.[65] [66] Keupayaan untuk berdiri membantu untuk menggalakkan penggunaan alat dan komunikasi, sehingga menyediakan nutrisi dan rangsangan yang diperlukan untuk perkembangan saiz otak yang lebih besar, yang membawa kepada kewujudan manusia. Perkembangan pertanian dan kemudian pembentukan tamadun memberikan manusia keupayaan untuk mewujudkan pengaruh di Bumi ke atas sifat dan kuantiti bentuk hidupan lain yang berterusan hingga ke hari ini.[67]

Masa hadapan

[sunting | sunting sumber]
Rencana utama: Masa depan Bumi
A dark gray and red sphere representing the Earth lies against a black background to the right of an orange circular object representing the Sun
Ilustrasi jangkaan Bumi yang hangus terbakar selepas Matahari memasuki fasa gergasi merah, kira-kira 5–7 bilion tahun pada masa akan datang.

Masa hadapan jangka panjang Bumi dijangka terikat dengan Matahari. Sepanjang 1.1 bilion tahun akan datang, kilauan suria akan meningkat sebanyak 10%, dan dalam tempoh 3.5 bilion tahun akan datang kilauan suria meningkat sebanyak 40%.[68] Peningkatan suhu permukaan bumi akan mempercepatkan kitaran karbon bukan organik, mungkin mengurangkan kepekatan CO
2 ke tahap yang sangat rendah untuk tumbuhan semasa (10 ppm untuk fotosintesis C4) dalam kira-kira 100–900 juta tahun akan datang.[69] Kekurangan tumbuh-tumbuhan akan mengakibatkan kehilangan oksigen di atmosfera, menjadikan kehidupan haiwan semasa mustahil untuk hidup.[70] Disebabkan oleh kilauan suria yang meningkat, suhu purata bumi mungkin mencapai 100 °C (212 °F) dalam 1.5 bilion tahun akan datang, dan semua air laut akan menyejat dan hilang ke angkasa, yang mungkin mencetuskan kesan larian rumah hijau dalam anggaran 1.6 hingga 3 bilion tahun akan datang.[71] Walaupun katakanlah Matahari itu kekal stabil selama-lamanya, sebahagian besar air di lautan moden akan meresap masuk ke dalam mantel disebabkan oleh pengurangan pengeluaran wap daripada kawasan permatang bawah laut apabila teras Bumi kian menjadi sejuk secara perlahan-lahan.[71][72]

Matahari akan berkembang menjadi gergasi merah dalam masa kira-kira 5 bilion tahun. Banyak model meramalkan bahawa saiz Matahari akan mengembang kepada kira-kira 1 AU (150 juta km; 93 juta bt), kira-kira 250 kali ganda berbanding nilai jejari Matahari pada masa kini.[68][73] Nasib Bumi pada waktu itu menjadi kurang jelas. Sebagai gergasi merah, Matahari akan kehilangan kira-kira 30% jisimnya, maka jika tanpa kesan pasang surut, Bumi akan bergerak ke orbit 1.7 AU (250 juta km; 160 juta bt) daripada Matahari apabila bintang mencapai nilai jejari maksimumnya. Jika tidak, dengan kesan pasang surut, Bumi mungkin memasuki atmosfera Matahari dan diwapkan, dengan unsur-unsur yang lebih berat tenggelam ke teras matahari yang hampir mati.[68]

Hidrosfera

[sunting | sunting sumber]
Rencana utama: Hidrosfera
Pemandangan Bumi dengan lautan sejagatnya dan litupan awan, yang paling menonjol di permukaan Bumi dan hidrosfera; di kawasan kutub Bumi, hidrosferanya membentuk kawasan litupan ais yang lebih besar.

Hidrosfera Bumi ialah jumlah air Bumi dan taburannya. Kebanyakan hidrosfera Bumi terdiri daripada lautan sejagat Bumi. Hidrosfera Bumi juga terdiri daripada air di atmosfera dan di darat, termasuk awan, laut pedalaman, tasik, sungai, dan air bawah tanah. Jisim lautan mass lebih kurang 1.35×1018 tan metrik atau kira-kira 1/4400 daripada jumlah jisim Bumi. Lautan melitupi keluasan 361.8 juta km2 (139.7 juta bt2) dengan min kedalaman 3,682 m (12,080 ka), menghasilkan anggaran isi padu 1.332 bilion km3 (320 juta bt3).[74]

Jika semua permukaan kerak Bumi searas dengan sfera licin, kedalaman hasil lautan dunia ialah 2.7 hingga 2.8 km (1.68 hingga 1.74 bt).[75] Kira-kira 97.5% air adalag masin; baki 2.5% ialah air tawar.[76][77] Kebanyakan air tawar, kira-kira 68.7%, wujud sebagai ais dalam litupan ais dan glasier.[78] Baki 30% ialah air tanah, 1% air permukaan (meliputi hanya 2.8% daratan Bumi)[79] dan bentuk kecil lain bagi mendapan air tawar seperti ibun abadi, wap air dalam atmosfera, ikatan biologi dan lain-lain.[80][81]

Di kawasan tersejuk Bumi, salji bertahan sepanjang musim panas dan berubah menjadi ais. Salji dan ais terkumpul ini akhirnya membentuk menjadi glasier, jasad air yang mengalir di bawah pengaruh graviti masing-masing. Glasier Alp terbentuk di kawasan bergunung, manakala lembar ais yang luas terbentang terbentuk di daratan di rantau kutub. Aliran glasier menghakis permukaan, mengubahnya dengan dramatik, dengan pembentukan lembah bentuk U dan bentuk muka bumi yang lain.[82] Ais laut di Artik meliputi keliasan sebesar Amerika Syarikat walaupun ia cepat mengecil akibat perubahan iklim.[83]

Purata kemasinan lautan Bumi kira-kira 35 gram garam per kilogram air laut (3.5% garam).[84] Kebanyakan garam ini dilepaskan daripada kegiatan gunung berapi atau dapat daripada batuan igneus dingin.[85] Lautan juga takungan gas atmosfera, iaitu penting supaya bentuk hidup laut dapat hidup.[86] Air laut penting pengaruhnya terhadap iklim duniam dengan lautan bertindak sebagai takungan haba yang besar.[87] Anjakan dalam pengagihan suhu lautan boleh menyebabkan anjakan cuaca yang ketara seperti El Niño–Getaran Selatan.[88]

Banyak air, terutamanya air cecair, di permukaan Bumi ialah ciri unik yang membezakanmya daripada planet lain dalam Sistem Suria. Planet Sistem Suria dengan atmosfera besar sebahagiannya menempatkan wap air atmosfera namun kurang keadaan permukaan untuk air permukaan yang stabil.[89] Walaupun beberapa bulan menunjukkan tanda takungan air cecair luar bumi, dengan kemungkinan lebih banyak isi padu daripada lautan bumi, kesemuanya jasad air besar di bawah lapisan permukaan yang berkilometer tebalnya.[90]

Geografi manusia

[sunting | sunting sumber]
Rencana utama: Geografi manusia
Imej rencam pelepasan cahaya buatan pada waktu malam pada peta Bumi

Bermula daripada primat terdahulu di Afrika Timur 300,000 tahun yang lalu manusia telah berhijrah dan dengan kemunculan pertanian pada alaf ke-10 SM semakin menetap di bumi.[91] Pada abad ke-20 Antartika telah menjadi benua terakhir untuk melihat kehadiran manusia yang pertama dan sehingga hari ini terhad.

Populasi manusia sejak abad ke-19 telah berkembang pesat kepada tujuh bilion pada awal 2010-an,[92] dan dijangka memuncak pada kira-kira sepuluh bilion pada separuh kedua abad ke-21.[93] Kebanyakan pertumbuhan dijangka berlaku di Afrika sub-Sahara.[93]

Taburan dan kepadatan populasi manusia sangat berbeza-beza di seluruh dunia dengan majoriti tinggal di selatan hingga timur Asia dan 90% hanya mendiami Hemisfera Utara Bumi,[94] sebahagiannya disebabkan oleh penguasaan hemisfera bagi jisim daratan dunia, dengan 68% daripada jisim tanah dunia berada di Hemisfera Utara.[95] Tambahan pula, sejak abad ke-19 manusia semakin menumpu ke kawasan bandar dengan majoriti tinggal di kawasan bandar menjelang abad ke-21.

Di luar permukaan Bumi manusia telah hidup secara sementara, dengan hanya beberapa kehadiran dalam bawah tanah dan bawah air untuk tujuan istimewa serta beberapa stesen angkasa lepas. Populasi manusia hampir sepenuhnya kekal di permukaan Bumi, bergantung sepenuhnya kepada Bumi dan alam sekitar yang digunakan. Sejak separuh kedua abad ke-20, beberapa ratus manusia telah tinggal sementara di luar Bumi, sebahagian kecil daripadanya telah mencapai satu lagi jasad angkasa, Bulan. [96]

Bumi telah tertakluk kepada penempatan manusia yang luas, dan manusia telah membangunkan masyarakat dan budaya yang pelbagai. Kebanyakan tanah Bumi telah dituntut wilayah sejak abad ke-19 oleh negara berdaulat yang dipisahkan oleh sempadan politik, dan 205 negara sedemikian wujud hari ini,[97] dengan hanya sebahagian daripada Antartika dan beberapa wilayah kecil yang masih belum dituntut.[98] Kebanyakan negeri ini bersama-sama membentuk Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu, pertubuhan antara kerajaan terkemuka di seluruh dunia,[99] yang meluaskan tadbir urus manusia ke atas lautan dan Antartika, dan begitu juga seluruh Bumi.

Sumber semula jadi dan guna tanah

[sunting | sunting sumber]
Laman utama: Sumber semula jadi dan Guna tanah
Penggunaan tanah bumi untuk pertanian manusia pada tahun 2019

Bumi mempunyai sumber yang telah dieksploitasi oleh manusia.[100] Sumber-sumber yang dipanggil sumber tidak boleh diperbaharui, seperti bahan api fosil, hanya diisi semula mengikut skala masa geologi.[101] Mendapan bahan api fosil yang besar diperolehi daripada kerak bumi, yang terdiri daripada arang batu, petroleum, dan gas asli.[102] Mendapan ini digunakan oleh manusia untuk pengeluaran tenaga dan sebagai bahan mentah untuk pengeluaran kimia.[103] Jasad bijih mineral juga telah terbentuk di dalam kerak melalui proses genesis bijih, hasil daripada tindakan magmatisme, hakisan, dan tektonik plat.[104] Logam ini dan unsur-unsur lain diekstrak melalui perlombongan, satu proses yang sering membawa kerosakan alam sekitar dan kesihatan. [105]

Biosfera bumi menghasilkan banyak produk biologi yang berguna untuk manusia, termasuk makanan, kayu, ubatan, oksigen, dan kitar semula sisa organik. Ekosistem berasaskan darat bergantung kepada tanah atas dan air tawar, dan ekosistem lautan bergantung kepada nutrien terlarut yang dihanyutkan dari tanah. Pada 2019, 39 juta km2 (15 juta bt2) permukaan tanah Bumi terdiri daripada hutan dan kawasan berkayu, 12 juta km2 (4.6 juta bt2) ialah semak dan padang rumput, 40 juta km2 (15 juta bt2) digunakan untuk pengeluaran makanan haiwan dan ragut, dan 11 juta km2 (4.2 juta bt2) telah diusahakan sebagai tanah pertanian. Daripada 12 – 14% tanah bebas ais yang digunakan untuk tanah pertanian, 2 titik peratusan telah diairi pada tahun 2015. Manusia menggunakan bahan binaan untuk membina tempat perlindungan.[106]

Manusia dan alam sekitar

[sunting | sunting sumber]
Laman utama: Kesan manusia terhadap persekitaran dan Perubahan iklim
The graph from 1880 to 2020 shows natural drivers exhibiting fluctuations of about 0.3 degrees Celsius. Human drivers steadily increase by 0.3 degrees over 100 years to 1980, then steeply by 0.8 degrees more over the past 40 years.
Perubahan dalam purata suhu udara permukaan dan pemacu untuk perubahan itu. Aktiviti manusia telah menyebabkan peningkatan suhu, dengan kuasa semula jadi menambah beberapa kebolehubahan. [107]

Aktiviti manusia telah memberi kesan kepada persekitaran Bumi. Melalui aktiviti seperti pembakaran bahan api fosil, manusia telah meningkatkan jumlah gas rumah hijau di atmosfera, mengubah bajet tenaga dan iklim Bumi.[108][109] Dianggarkan suhu global pada tahun 2020 ialah 1.2 °C (2.2 °F) lebih panas daripada garis asas sebelum era industri.[110] Peningkatan suhu ini, yang dikenali sebagai pemanasan global, telah menyumbang kepada pencairan glasier, peningkatan paras laut, peningkatan risiko kemarau dan kebakaran hutan, dan penghijrahan spesies ke kawasan yang lebih sejuk. [111]

Konsep sempadan planet telah diperkenalkan untuk mengukur kesan manusia terhadap Bumi. Daripada sembilan sempadan yang dikenal pasti, lima telah dilalui: Keutuhan biosfera, perubahan iklim, pencemaran kimia, pemusnahan habitat liar dan kitaran nitrogen dianggap telah melebihi ambang selamat.[112][113] Sehingga 2018, tiada negara memenuhi keperluan asas penduduknya tanpa melanggar sempadan planet. Adalah difikirkan mungkin untuk menyediakan semua keperluan fizikal asas secara global dalam tahap penggunaan sumber yang mampan. [114]

Sudut pandangan budaya dan sejarah

[sunting | sunting sumber]
Rencana utama: Bumi dalam budaya
Earthrise, diambil oleh para angkasawan di dalam kapal angkasa Apollo 8
🜨
🜨

Simbol falak piawai Bumi terdiri daripada palang yang diterap lilit oleh bulatan, 🜨,[115] melambangkan empat penjuru dunia.

Budaya manusia telah mengembangkan banyak pandangan planet ini. Bumi kadangkala dipersonafikasikan sebagai dewa. Dalam banyak budaya, Bumi ialah dewi ibu yang juga dewa kesuburan utama,[116] dan menjelang pertengahan abad ke-20, Prinsip Gaia membandingkan persekitaran dan kehidupan Bumi sebagai satu organisma penswakawalaturan tunggal membawa kepada penstabilan luas keadaan yang boleh didiami.[117][118][119] Mitos penciptaan dalam banyak agama melibatkan penciptaan Bumi oleh satu atau banyak dewa ghaib.[116]

Penyiasatan saintifik telah mengakibatkan beberapa peralihan transformasi budaya dalam pandangan manusia terhadap planet ini. Kepercayaan awal dalam Bumi datar lama-kelamaan diganti di tanah jajahan Yunani selatan Itali pada akhir abad ke-6 SM oleh gagasan Bumi sfera,[120][121] dianggap dicipta oleh kedua-dua ahli falsafah Pythagoras dan Parmenides.[120][121] Menjelang akhir abad ke-5 SM, kesferaan bumi telah diterima sejagat dalam kalangan para cendekiawan Yunani.[122] Bumi dahulu pada umumnya dipercayai sebagai pusat alam semesta sehingga abad ke-16, apabila para saintis pertama kali menunjukkan dengan pasti bahawa Bumi merupakan objek bergerak, sama dengan planet-planet yang lain di dalam Sistem Suria.[123] Disebabkan oleh usaha para cendekiawan dan paderi Kristian berpengaruh seperti James Ussher, yang mencuba menentukan usia Bumi melalui analisis genealogi dalam Kitab Injil, orang barat sebelum abad ke-19 umumnya mempercayai Bumi paling lama beberapa ribu tahun. Hanya pada abad ke-19 para ahli geologi sedar akan usia Bumi sekurang-kurangnya berjuta-juta tahun.[124] Pada 200 tahun yang lalu, penduduk negara-negara di dunia mula melakukan aktiviti yang mampu merosakkan bumi. Sejak revolusi industri sehingga pada waktu sekarang tenaga yang digunakan untuk memajukan dunia adalah menggunakan minyak dan batu bara yang menghasilkan GRK dengan konsentrasi kepadatannya naik dari 280 parts per million sebelum revolusi industri (1780) naik menjadi 380 ppm (2008). Disebabkan kepadatan GRK ia menyebabkan bumi semakin panas. [125]

Lord Kelvin menggunakan termodinamik untuk menganggarkan usia Bumi antara 20 juta dengan 400 juta tahun pada tahun 1864, mencetuskan perbahasan kuat terhadap perkara itu; ia hanya apabila radioaktif dan pentarikhan radioaktif ditemui pada akhir abad ke-19 dan awal abad ke-20 bahawa mekanisme boleh dipercayai untuk menentukan usia Bumi telah dibuktikan, membuktikan planet ini berusia berbilion tahun lamanya.[126][127] Tanggapan Bumi sekali lagi beralih pada abad ke-20 apabila manusia pertama kali melihat Bumi dari orbit, dan terutamanya dengan fotograf Bumi dikembalikan oleh program Apollo.[128]

Kehidupan di Bumi
0.2 Juta tahun lalu
Manusia
140 Juta tahun lalu
Bunga
200 Juta tahun lalu
Mamalia
240 Juta tahun lalu
Dinosaur
3500 Juta tahun lalu
Oksigen
4280 Juta tahun lalu
Mikroorganisma
4410 Juta tahun lalu
Air
4540 Juta tahun lalu
Bumi
Lokasi Bumi di Alam Semesta
Planet Bumi
Sistem Suria
Lingkaran Gould
Lengan Orion
Bima Sakti
Kumpulan Tempatan
Virgo SCl
Laniakea SCl
Alam Semesta kita

Lihat juga

[sunting | sunting sumber]

Nota kaki

[sunting | sunting sumber]
  1. ^ Lilitan bumi adalah hampir tepat 40,000 km kerana meter ditentukur pada ukuran ini—lebih khusus iaitu 1/10-juta jarak antara kutub dan khatulistiwa.
  2. ^ Sumber untuk suhu permukaan minimum,[19] purata,[20] dan maksimum[21]

Rujukan

[sunting | sunting sumber]
  1. ^ a b Simon, J.L.; dll. (February 1994). "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2): 663–683. Bibcode:1994A&A...282..663S.
  2. ^ afelion = a × (1 + e); perihelion = a × (1 – e), apabila a merupakan paksi semi major dan e ialah keeksentrikan. Perbezaan antara perihelion dan afelion Bumi adalah sebanyak 5 milion kilometer.Wilkinson, John (2009). Probing the New Solar System. CSIRO Publishing. m/s. 144. ISBN 978-0-643-09949-4.
  3. ^ a b Staff (13 March 2021). "Useful Constants". International Earth Rotation and Reference Systems Service. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 October 2012. Dicapai pada 8 June 2022.
  4. ^ a b c d e f g h i Williams, David R. (15 November 2024). "Earth Fact Sheet". NASA/Goddard Space Flight Center. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 May 2013. Dicapai pada 30 December 2024.
  5. ^ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (penyunting). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. m/s. 294. ISBN 978-0-387-98746-0. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 13 March 2011.
  6. ^ Park, Ryan (9 May 2022). "Horizons Batch Call for 2023 Perihelion". NASA/JPL. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 July 2022. Dicapai pada 3 July 2022.
  7. ^ Various (2000). David R. Lide (penyunting). Handbook of Chemistry and Physics (ed. 81st). CRC Press. ISBN 978-0-8493-0481-1.
  8. ^ "Selected Astronomical Constants, 2011". The Astronomical Almanac. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 August 2013. Dicapai pada 25 February 2011.
  9. ^ a b World Geodetic System (WGS-84). Available online Diarkibkan 11 Mac 2020 di Wayback Machine daripada Agensi Perisikan Geospatial Kebangsaan, AS.
  10. ^ Cazenave, Anny (1995). "Geoid, Topography and Distribution of Landforms" (PDF). Dalam Ahrens, Thomas J (penyunting). Global Earth Physics: A Handbook of Physical Constants. AGU Reference Shelf. 1. Washington, DC: American Geophysical Union. Bibcode:1995geph.conf.....A. doi:10.1029/RF001. ISBN 978-0-87590-851-9. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 16 October 2006. Dicapai pada 3 August 2008.
  11. ^ International Earth Rotation and Reference Systems Service (IERS) Working Group (2004). "General Definitions and Numerical Standards" (PDF). Dalam McCarthy, Dennis D.; Petit, Gérard (penyunting). IERS Conventions (2003) (PDF). Frankfurt am Main: Verlag des Bundesamts für Kartographie und Geodäsie. m/s. 12. ISBN 978-3-89888-884-4. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 12 August 2016. Dicapai pada 29 April 2016.
  12. ^ Humerfelt, Sigurd (26 October 2010). "How WGS 84 defines Earth". Home Online. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 April 2011. Dicapai pada 29 April 2011.
  13. ^ Pidwirny, Michael (2 February 2006). "Surface area of our planet covered by oceans and continents.(Table 8o-1)". University of British Columbia, Okanagan. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 December 2006. Dicapai pada 26 November 2007.
  14. ^ Disebabkan turun naik semula jadi, kekaburan yang mengelilingi lembar ais dan konvensyen pemetaan untuk datum menegak, nilai tepat untuk liputan darat dan lautan tidak bermakna. Berdasarkan data daripada kumpulan-kumpulan data Peta Vektor dan Global Landcover Diarkibkan 26 Mac 2015 di Wayback Machine, nilai ekstrem untuk liputan tasik dan sungai adalah 0.6% dan 1.0% permukaan bumi. Lembaran ais Antartika dan Greenland dikira sebagai daratan, walaupun kebanyakan batu yang menyokongnya terletak di bawah paras laut.
  15. ^ "Planetary Physical Parameters". Jet Propulsion Laboratory. 2008. Dicapai pada 11 August 2022.
  16. ^ The international system of units (SI) (PDF) (ed. 2008). United States Department of Commerce, NIST Special Publication 330. m/s. 52. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 5 February 2009.
  17. ^ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (penyunting). Allen's Astrophysical Quantities. Springer. m/s. 296. ISBN 978-0-387-98746-0. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 17 August 2010.
  18. ^ Allen, Clabon Walter; Cox, Arthur N. (2000). Arthur N. Cox (penyunting). Allen's Astrophysical Quantities (ed. 4th). New York: AIP Press. m/s. 244. ISBN 978-0-387-98746-0. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 February 2023. Dicapai pada 17 August 2010.
  19. ^ "World: Lowest Temperature". WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 March 2019. Dicapai pada 6 September 2020.
  20. ^ Jones, P. D.; Harpham, C. (2013). "Estimation of the absolute surface air temperature of the Earth". Journal of Geophysical Research: Atmospheres (dalam bahasa Inggeris). 118 (8): 3213–3217. Bibcode:2013JGRD..118.3213J. doi:10.1002/jgrd.50359. ISSN 2169-8996.
  21. ^ "World: Highest Temperature". WMO Weather and Climate Extremes Archive. Arizona State University. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 May 2018. Dicapai pada 6 September 2020.
  22. ^ Note that by International Astronomical Union convention, the term "Terra" is used for naming extensive land masses, rather than for the planet Earth. C.f.:
    Blue, Jennifer (2007-07-05). "Descriptor Terms (Feature Types)". Gazetteer of Planetary Nomenclature. USGS. Dicapai pada 2007-07-05.
  23. ^ "What Is Climate Change?". United Nations (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 26 January 2023. Dicapai pada 17 August 2022.
  24. ^ Monier-Williams, Monier (1981). A Sanskrit-English Dictionary. Delhi, Varanasi, Patna: Motilal Banarsidass. m/s. 763. - melalui Edi Sedyawati dkk. (1994). Kosakata Bahasa Sanskerta dalam Bahasa Melayu Masa Kini. Jakarta, Indonesia: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan Republik Indonesia. m/s. 42.
  25. ^ Bouvier, Audrey; Wadhwa, Meenakshi (September 2010). "The age of the Solar System redefined by the oldest Pb–Pb age of a meteoritic inclusion". Nature Geoscience. 3 (9): 637–641. Bibcode:2010NatGe...3..637B. doi:10.1038/ngeo941.
  26. ^ Lihat :
  27. ^ Righter, K.; Schonbachler, M. (7 May 2018). "Ag Isotopic Evolution of the Mantle During Accretion: New Constraints from Pd and Ag Metal–Silicate Partitioning". Differentiation: Building the Internal Architecture of Planets. 2084: 4034. Bibcode:2018LPICo2084.4034R. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 November 2020. Dicapai pada 25 October 2020.
  28. ^ Tartèse, Romain; Anand, Mahesh; Gattacceca, Jérôme; Joy, Katherine H.; Mortimer, James I.; Pernet-Fisher, John F.; Russell, Sara; Snape, Joshua F.; Weiss, Benjamin P. (2019). "Constraining the Evolutionary History of the Moon and the Inner Solar System: A Case for New Returned Lunar Samples". Space Science Reviews (dalam bahasa Inggeris). 215 (8): 54. Bibcode:2019SSRv..215...54T. doi:10.1007/s11214-019-0622-x. ISSN 1572-9672.
  29. ^ Reilly, Michael (22 October 2009). "Controversial Moon Origin Theory Rewrites History". Discovery News. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 January 2010. Dicapai pada 30 January 2010.
  30. ^ Canup, R.; Asphaug, E. I. (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708–712. Bibcode:2001Natur.412..708C. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633. S2CID 4413525.
  31. ^ Meier, M. M. M.; Reufer, A.; Wieler, R. (4 August 2014). "On the origin and composition of Theia: Constraints from new models of the Giant Impact". Icarus. 242: 5. arXiv:1410.3819. Bibcode:2014Icar..242..316M. doi:10.1016/j.icarus.2014.08.003. ISSN 0019-1035.
  32. ^ Claeys, Philippe; Morbidelli, Alessandro (2011). "Late Heavy Bombardment". Dalam Gargaud, Muriel; Amils, Prof Ricardo; Quintanilla, José Cernicharo; Cleaves II, Henderson James (Jim); Irvine, William M.; Pinti, Prof Daniele L.; Viso, Michel (penyunting). Encyclopedia of Astrobiology. Springer Berlin Heidelberg. m/s. 909–912. doi:10.1007/978-3-642-11274-4_869. ISBN 978-3-642-11271-3.
  33. ^ "Earth's Early Atmosphere and Oceans". Lunar and Planetary Institute. Universities Space Research Association. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 July 2019. Dicapai pada 27 June 2019.
  34. ^ Morbidelli, A.; dll. (2000). "Source regions and time scales for the delivery of water to Earth". Meteoritics & Planetary Science. 35 (6): 1309–1320. Bibcode:2000M&PS...35.1309M. doi:10.1111/j.1945-5100.2000.tb01518.x.
  35. ^ Piani, Laurette; Marrocchi, Yves; Rigaudier, Thomas; Vacher, Lionel G.; Thomassin, Dorian; Marty, Bernard (2020). "Earth's water may have been inherited from material similar to enstatite chondrite meteorites". Science (dalam bahasa Inggeris). 369 (6507): 1110–1113. Bibcode:2020Sci...369.1110P. doi:10.1126/science.aba1948. ISSN 0036-8075. PMID 32855337. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)
  36. ^ Guinan, E. F.; Ribas, I. (2002). "Our Changing Sun: The Role of Solar Nuclear Evolution and Magnetic Activity on Earth's Atmosphere and Climate". In Benjamin Montesinos, Alvaro Gimenez and Edward F. Guinan. San Francisco: Astronomical Society of the Pacific. ISBN 978-1-58381-109-2.
  37. ^ Staff (4 March 2010). "Oldest measurement of Earth's magnetic field reveals battle between Sun and Earth for our atmosphere". Phys.org. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 April 2011. Dicapai pada 27 March 2010.
  38. ^ Trainer, Melissa G.; Pavlov, Alexander A.; DeWitt, H. Langley; Jimenez, Jose L.; McKay, Christopher P.; Toon, Owen B.; Tolbert, Margaret A. (28 November 2006). "Organic haze on Titan and the early Earth". Proceedings of the National Academy of Sciences. 103 (48): 18035–18042. doi:10.1073/pnas.0608561103. ISSN 0027-8424. PMC 1838702. PMID 17101962. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)
  39. ^ McDonough, W.F.; Sun, S.-s. (1995). "The composition of the Earth". Chemical Geology. 120 (3–4): 223–253. Bibcode:1995ChGeo.120..223M. doi:10.1016/0009-2541(94)00140-4. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 May 2023. Dicapai pada 6 May 2023.
  40. ^ Harrison, T. M.; Blichert-Toft, J.; Müller, W.; Albarede, F.; Holden, P.; Mojzsis, S. (December 2005). "Heterogeneous Hadean hafnium: evidence of continental crust at 4.4 to 4.5 ga". Science. 310 (5756): 1947–1950. Bibcode:2005Sci...310.1947H. doi:10.1126/science.1117926. PMID 16293721. S2CID 11208727.
  41. ^ Rogers, John James William; Santosh, M. (2004). Continents and Supercontinents. Oxford University Press US. m/s. 48. ISBN 978-0-19-516589-0.
  42. ^ Hurley, P. M.; Rand, J. R. (June 1969). "Pre-drift continental nuclei". Science. 164 (3885): 1229–1242. Bibcode:1969Sci...164.1229H. doi:10.1126/science.164.3885.1229. PMID 17772560.
  43. ^ Armstrong, R. L. (1991). "The persistent myth of crustal growth" (PDF). Australian Journal of Earth Sciences. 38 (5): 613–630. Bibcode:1991AuJES..38..613A. CiteSeerX 10.1.1.527.9577. doi:10.1080/08120099108727995. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 8 August 2017. Dicapai pada 24 October 2017.
  44. ^ De Smet, J.; Van Den Berg, A.P.; Vlaar, N.J. (2000). "Early formation and long-term stability of continents resulting from decompression melting in a convecting mantle" (PDF). Tectonophysics. 322 (1–2): 19–33. Bibcode:2000Tectp.322...19D. doi:10.1016/S0040-1951(00)00055-X. hdl:1874/1653. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 25 August 2019.
  45. ^ Dhuime, B.; Hawksworth, C.J.; Delavault, H.; Cawood, P.A. (2018). "Rates of generation and destruction of the continental crust: implications for continental growth". Philosophical Transactions A. 376 (2132). Bibcode:2018RSPTA.37670403D. doi:10.1098/rsta.2017.0403. PMC 6189557. PMID 30275156.
  46. ^ Bradley, D.C. (2011). "Secular Trends in the Geologic Record and the Supercontinent Cycle". Earth-Science Reviews. 108 (1–2): 16–33. Bibcode:2011ESRv..108...16B. CiteSeerX 10.1.1.715.6618. doi:10.1016/j.earscirev.2011.05.003. S2CID 140601854.
  47. ^ Kinzler, Ro. "When and how did the ice age end? Could another one start?". Ology. American Museum of Natural History. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 27 June 2019.
  48. ^ Chalk, Thomas B.; Hain, Mathis P.; Foster, Gavin L.; Rohling, Eelco J.; Sexton, Philip F.; Badger, Marcus P. S.; Cherry, Soraya G.; Hasenfratz, Adam P.; Haug, Gerald H. (12 December 2007). "Causes of ice age intensification across the Mid-Pleistocene Transition". Proc Natl Acad Sci U S A. 114 (50): 13114–13119. doi:10.1073/pnas.1702143114. PMC 5740680. PMID 29180424. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)
  49. ^ Staff. "Paleoclimatology – The Study of Ancient Climates". Page Paleontology Science Center. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 March 2007. Dicapai pada 2 March 2007.
  50. ^ Turner, Chris S.M. (2010). "The potential of New Zealand kauri (Agathis australis) for testing the synchronicity of abrupt climate change during the Last Glacial Interval (60,000–11,700 years ago)". Quaternary Science Reviews. Elsevier. 29 (27–28): 3677–3682. Bibcode:2010QSRv...29.3677T. doi:10.1016/j.quascirev.2010.08.017. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 3 November 2020. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)
  51. ^ Doolittle, W. Ford; Worm, Boris (February 2000). "Uprooting the tree of life" (PDF). Scientific American. 282 (6): 90–95. Bibcode:2000SciAm.282b..90D. doi:10.1038/scientificamerican0200-90. PMID 10710791. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 15 July 2011.
  52. ^ Zimmer, Carl (3 October 2013). "Earth's Oxygen: A Mystery Easy to Take for Granted". The New York Times. Diarkibkan daripada yang asal pada 3 October 2013. Dicapai pada 3 October 2013.
  53. ^ Berkner, L. V.; Marshall, L. C. (1965). "On the Origin and Rise of Oxygen Concentration in the Earth's Atmosphere". Journal of the Atmospheric Sciences. 22 (3): 225–261. Bibcode:1965JAtS...22..225B. doi:10.1175/1520-0469(1965)022<0225:OTOARO>2.0.CO;2.
  54. ^ a b Burton, Kathleen (29 November 2002). "Astrobiologists Find Evidence of Early Life on Land". NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 October 2011. Dicapai pada 5 March 2007.
  55. ^ Noffke, Nora; Christian, Daniel; Wacey, David; Hazen, Robert M. (8 November 2013). "Microbially Induced Sedimentary Structures Recording an Ancient Ecosystem in the ca. 3.48 Billion-Year-Old Dresser Formation, Pilbara, Western Australia". Astrobiology. 13 (12): 1103–1124. Bibcode:2013AsBio..13.1103N. doi:10.1089/ast.2013.1030. PMC 3870916. PMID 24205812.
  56. ^ Ohtomo, Yoko; Kakegawa, Takeshi; Ishida, Akizumi; Nagase, Toshiro; Rosing, Minik T. (January 2014). "Evidence for biogenic graphite in early Archaean Isua metasedimentary rocks". Nature Geoscience. 7 (1): 25–28. Bibcode:2014NatGe...7...25O. doi:10.1038/ngeo2025. ISSN 1752-0894. Unknown parameter |displayauthors= ignored (bantuan)
  57. ^ Borenstein, Seth (19 October 2015). "Hints of life on what was thought to be desolate early Earth". Excite. Yonkers, NY: Mindspark Interactive Network. Associated Press. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 August 2016. Dicapai pada 20 October 2015.
  58. ^ Bell, Elizabeth A.; Boehnike, Patrick; Harrison, T. Mark; Mao, Wendy L. (19 October 2015). "Potentially biogenic carbon preserved in a 4.1 billion-year-old zircon". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 112 (47): 14518–4521. Bibcode:2015PNAS..11214518B. doi:10.1073/pnas.1517557112. ISSN 1091-6490. PMC 4664351. PMID 26483481. Early edition, published online before print.
  59. ^ Tyrell, Kelly April (18 December 2017). "Oldest fossils ever found show life on Earth began before 3.5 billion years ago". University of Wisconsin–Madison. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 March 2021. Dicapai pada 18 December 2017.
  60. ^ Schopf, J. William; Kitajima, Kouki; Spicuzza, Michael J.; Kudryavtsev, Anatolly B.; Valley, John W. (2017). "SIMS analyses of the oldest known assemblage of microfossils document their taxon-correlated carbon isotope compositions". PNAS. 115 (1): 53–58. Bibcode:2018PNAS..115...53S. doi:10.1073/pnas.1718063115. PMC 5776830. PMID 29255053.
  61. ^ "Earth-Moon Dynamics". Lunar and Planetary Institute. Diarkibkan daripada yang asal pada 7 September 2015. Dicapai pada 2 September 2022.
  62. ^ Brooke, John L. (2014). Climate Change and the Course of Global History. Cambridge University Press. m/s. 42. ISBN 978-0-521-87164-8.
  63. ^ Cabej, Nelson R. (2019). Epigenetic Mechanisms of the Cambrian Explosion. Elsevier Science. m/s. 56. ISBN 978-0-12-814312-4.
  64. ^ Stanley, S. M. (2016). "Estimates of the magnitudes of major marine mass extinctions in earth history". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 113 (42): E6325–E6334. Bibcode:2016PNAS..113E6325S. doi:10.1073/pnas.1613094113. PMC 5081622. PMID 27698119. S2CID 23599425.
  65. ^ Gould, Stephen J. (October 1994). "The Evolution of Life on Earth". Scientific American. 271 (4): 84–91. Bibcode:1994SciAm.271d..84G. doi:10.1038/scientificamerican1094-84. PMID 7939569. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 February 2007. Dicapai pada 5 March 2007.
  66. ^ Daver, G.; Guy, F.; Mackaye, H. T.; Likius, A.; Boisserie, J.-R.; Moussa, A.; Pallas, L.; Vignaud, P.; Clarisse, N. D. (2022). "Postcranial evidence of late Miocene hominin bipedalism in Chad". Nature (dalam bahasa Inggeris). 609 (7925): 94–100. Bibcode:2022Natur.609...94D. doi:10.1038/s41586-022-04901-z. ISSN 1476-4687. PMID 36002567 Check |pmid= value (bantuan). Diarkibkan daripada yang asal pada 27 August 2022. Dicapai pada 29 March 2024.
  67. ^ Wilkinson, B. H.; McElroy, B. J. (2007). "The impact of humans on continental erosion and sedimentation". Bulletin of the Geological Society of America. 119 (1–2): 140–156. Bibcode:2007GSAB..119..140W. doi:10.1130/B25899.1. S2CID 128776283.
  68. ^ a b c Sackmann, I.-J.; Boothroyd, A. I.; Kraemer, K. E. (1993). "Our Sun. III. Present and Future". Astrophysical Journal. 418: 457–468. Bibcode:1993ApJ...418..457S. doi:10.1086/173407.
  69. ^ Britt, Robert (25 February 2000). "Freeze, Fry or Dry: How Long Has the Earth Got?". Space.com. Diarkibkan daripada yang asal pada 5 June 2009.
  70. ^ Ward, Peter D.; Brownlee, Donald (2002). The Life and Death of Planet Earth: How the New Science of Astrobiology Charts the Ultimate Fate of Our World. New York: Times Books, Henry Holt and Company. ISBN 978-0-8050-6781-1.
  71. ^ a b Mello, Fernando de Sousa; Friaça, Amâncio César Santos (2020). "The end of life on Earth is not the end of the world: converging to an estimate of life span of the biosphere?". International Journal of Astrobiology (dalam bahasa Inggeris). 19 (1): 25–42. Bibcode:2020IJAsB..19...25D. doi:10.1017/S1473550419000120. ISSN 1473-5504.
  72. ^ Bounama, Christine; Franck, S.; Von Bloh, W. (2001). "The fate of Earth's ocean". Hydrology and Earth System Sciences. 5 (4): 569–575. Bibcode:2001HESS....5..569B. doi:10.5194/hess-5-569-2001. S2CID 14024675.
  73. ^ Schröder, K.-P.; Connon Smith, Robert (2008). "Distant future of the Sun and Earth revisited". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 386 (1): 155–163. arXiv:0801.4031. Bibcode:2008MNRAS.386..155S. doi:10.1111/j.1365-2966.2008.13022.x. S2CID 10073988.
    See also Palmer, Jason (22 February 2008). "Hope dims that Earth will survive Sun's death". NewScientist.com news service. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 April 2012. Dicapai pada 24 March 2008.
  74. ^ Charette, Matthew A.; Smith, Walter H. F. (June 2010). "The Volume of Earth's Ocean". Oceanography. 23 (2): 112–114. Bibcode:2010Ocgpy..23b.112C. doi:10.5670/oceanog.2010.51. hdl:1912/3862.
  75. ^ "Third rock from the Sun – restless Earth". NASA's Cosmos. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 November 2015. Dicapai pada 12 April 2015.
  76. ^ European Investment Bank (2019). On Water (dalam bahasa Inggeris). Publications Office. doi:10.2867/509830. ISBN 9789286143199. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 November 2020. Dicapai pada 7 December 2020.
  77. ^ Khokhar, Tariq (22 March 2017). "Chart: Globally, 70% of Freshwater is Used for Agriculture". World Bank Blogs (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 6 December 2020. Dicapai pada 7 December 2020.
  78. ^ Perlman, Howard (17 March 2014). "The World's Water". USGS Water-Science School. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 April 2015. Dicapai pada 12 April 2015.
  79. ^ "Where Are Lakes?". Lake Scientist. 28 February 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 February 2023. Dicapai pada 28 February 2023.
  80. ^ School, Water Science (13 November 2019). "How Much Water is There on Earth? – U.S. Geological Survey". USGS.gov. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 June 2022. Dicapai pada 3 March 2023.
  81. ^ "Freshwater Resources". Education. 18 August 2022. Diarkibkan daripada yang asal pada 26 May 2022. Dicapai pada 28 February 2023.
  82. ^ Hendrix, Mark (2019). Earth Science: An Introduction. Boston: Cengage. m/s. 330. ISBN 978-0-357-11656-2.
  83. ^ Hendrix, Mark (2019). Earth Science: An Introduction. Boston: Cengage. m/s. 329. ISBN 978-0-357-11656-2.
  84. ^ Kennish, Michael J. (2001). Practical handbook of marine science. Marine science series (ed. 3rd). Boca Raton, Florida: CRC Press. m/s. 35. doi:10.1201/9781420038484. ISBN 978-0-8493-2391-1.
  85. ^ Mullen, Leslie (11 June 2002). "Salt of the Early Earth". NASA Astrobiology Magazine. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 June 2007. Dicapai pada 14 March 2007.
  86. ^ Morris, Ron M. "Oceanic Processes". NASA Astrobiology Magazine. Diarkibkan daripada yang asal pada 15 April 2009. Dicapai pada 14 March 2007.
  87. ^ Scott, Michon (24 April 2006). "Earth's Big heat Bucket". NASA Earth Observatory. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 September 2008. Dicapai pada 14 March 2007.
  88. ^ Sample, Sharron (21 June 2005). "Sea Surface Temperature". NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 April 2013. Dicapai pada 21 April 2007.
  89. ^ Center, Astrogeology Science (14 October 2021). "Tour of Water in the Solar System – U.S. Geological Survey". USGS.gov. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 January 2022. Dicapai pada 19 January 2022.
  90. ^ "Are there oceans on other planets?". NOAA's National Ocean Service. 1 June 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 June 2017. Dicapai pada 19 January 2022.
  91. ^ "Introduction to Human Evolution | The Smithsonian Institution's Human Origins Program". humanorigins.si.edu (dalam bahasa Inggeris). 11 July 2022. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2023. Dicapai pada 9 November 2023.
  92. ^ Gomez, Jim; Sullivan, Tim (31 October 2011). "Various '7 billionth' babies celebrated worldwide". Yahoo News. Associated Press. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 October 2011. Dicapai pada 31 October 2011.
  93. ^ a b Harvey, Fiona (15 July 2020). "World population in 2100 could be 2 billion below UN forecasts, study suggests". The Guardian (dalam bahasa Inggeris). ISSN 0261-3077. Diarkibkan daripada yang asal pada 4 September 2020. Dicapai pada 18 September 2020.
  94. ^ Lutz, Ashley (4 May 2012). "MAP OF THE DAY: Pretty Much Everyone Lives In The Northern Hemisphere". Business Insider. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 January 2018. Dicapai pada 5 January 2019.
  95. ^ Méndez, Abel (6 July 2011). "Distribution of landmasses of the Paleo-Earth". University of Puerto Rico at Arecibo. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 January 2019. Dicapai pada 5 January 2019.
  96. ^ Holmes, Oliver (19 November 2018). "Space: how far have we gone – and where are we going?". The Guardian (dalam bahasa Inggeris). ISSN 0261-3077. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 October 2020. Dicapai pada 10 October 2020.
  97. ^ "Member States | United Nations". United Nations. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 March 2023. Dicapai pada 3 January 2024.
  98. ^ Lloyd, John; Mitchinson, John (2010). The Discretely Plumper Second QI Book of General Ignorance. Faber & Faber. m/s. 116–117. ISBN 978-0-571-29072-7.
  99. ^ Smith, Courtney B. (2006). Politics and Process at the United Nations: The Global Dance (PDF). Lynne Reiner. m/s. 1–4. ISBN 978-1-58826-323-0. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 17 October 2020. Dicapai pada 14 October 2020.
  100. ^ "What are the consequences of the overexploitation of natural resources?". Iberdrola. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
  101. ^ "13. Exploitation of Natural Resources". European Environment Agency. European Union. 20 April 2016. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
  102. ^ Huebsch, Russell (29 September 2017). "How Are Fossil Fuels Extracted From the Ground?". Sciencing. Leaf Group Media. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
  103. ^ "Electricity generation – what are the options?". World Nuclear Association. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 June 2019. Dicapai pada 28 June 2019.
  104. ^ Brimhall, George (May 1991). "The Genesis of Ores". Scientific American. Nature America. 264: 84–91. Bibcode:1991SciAm.264e..84B. doi:10.1038/scientificamerican0591-84. JSTOR 24936905. Diarkibkan daripada yang asal pada 6 November 2020. Dicapai pada 13 October 2020.
  105. ^ Lunine, Jonathan I. (2013). Earth: Evolution of a Habitable World (ed. second). Cambridge University Press. m/s. 292–294. ISBN 978-0-521-61519-8.
  106. ^ Tate, Nikki; Tate-Stratton, Dani (2014). Take Shelter: At Home Around the World. Orca Book Publishers. m/s. 6. ISBN 978-1-4598-0742-6.
  107. ^ IPCC (2021). Masson-Delmotte, V.; Zhai, P.; Pirani, A.; Connors, S. L.; dll. (penyunting). Climate Change 2021: The Physical Science Basis (PDF). Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Cambridge, United Kingdom and New York, NY, US: Cambridge University Press (In Press). SPM-7. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 13 August 2021. Dicapai pada 2 June 2022.
  108. ^ Cook, John; Oreskes, Naomi; Doran, Peter T.; Anderegg, William R. L.; Verheggen, Bart; Maibach, Ed W; Carlton, J. Stuart; Lewandowsky, Stephan; Skuce, Andrew G. (2016). "Consensus on consensus: a synthesis of consensus estimates on human-caused global warming". Environmental Research Letters (dalam bahasa Inggeris). 11 (4): 048002. Bibcode:2016ERL....11d8002C. doi:10.1088/1748-9326/11/4/048002. ISSN 1748-9326. |hdl-access= requires |hdl= (bantuan)
  109. ^ Lindsey, Rebecca (14 January 2009). "Climate and Earth's Energy Budget". Earth Observatory (dalam bahasa Inggeris). NASA. Diarkibkan daripada yang asal pada 2 October 2019. Dicapai pada 19 December 2021.
  110. ^ "The State of the Global Climate 2020". World Meteorological Organization (dalam bahasa Inggeris). 14 January 2021. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 November 2023. Dicapai pada 3 March 2021.
  111. ^ "Global Warming Effects". National Geographic (dalam bahasa Inggeris). 14 January 2019. Diarkibkan daripada yang asal pada 18 January 2017. Dicapai pada 16 September 2020.
  112. ^ DiGirolamo, Mike (8 September 2021). "We've crossed four of nine planetary boundaries. What does this mean?". Mongabay. Diarkibkan daripada yang asal pada 27 January 2022. Dicapai pada 27 January 2022.
  113. ^ Carrington, Damien (18 January 2022). "Chemical pollution has passed safe limit for humanity, say scientists". The Guardian (dalam bahasa Inggeris). Diarkibkan daripada yang asal pada 12 April 2022. Dicapai pada 27 January 2022.
  114. ^ O'Neill, Daniel W.; Fanning, Andrew L.; Lamb, William F.; Steinberger, Julia K. (2018). "A good life for all within planetary boundaries". Nature Sustainability (dalam bahasa Inggeris). 1 (2): 88–95. Bibcode:2018NatSu...1...88O. doi:10.1038/s41893-018-0021-4. ISSN 2398-9629. Diarkibkan daripada yang asal pada 1 February 2022. Dicapai pada 30 January 2022.
  115. ^ Liungman, Carl G. (2004). "Group 29: Multi-axes symmetric, both soft and straight-lined, closed signs with crossing lines". Symbols – Encyclopedia of Western Signs and Ideograms. New York: Ionfox AB. m/s. 281–282. ISBN 978-91-972705-0-2.
  116. ^ a b Stookey, Lorena Laura (2004). Thematic Guide to World Mythology. Westport, Conn.: Greenwood Press. m/s. 114–15. ISBN 978-0-313-31505-3.
  117. ^ Lovelock, James. The Vanishing Face of Gaia. Basic Books, 2009, p. 255. ISBN 978-0-465-01549-8
  118. ^ Lovelock, J.E. (1972). "Gaia as seen through the atmosphere". Atmospheric Environment. Elsevier. 6 (8): 579–80. Bibcode:1972AtmEn...6..579L. doi:10.1016/0004-6981(72)90076-5. ISSN 1352-2310.CS1 maint: ref=harv (link)
  119. ^ Lovelock, J.E.; Margulis, L. (1974). "Atmospheric homeostasis by and for the biosphere: the Gaia hypothesis". Tellus. Series A. Stockholm: International Meteorological Institute. 26 (1–2): 2–10. Bibcode:1974Tell...26....2L. doi:10.1111/j.2153-3490.1974.tb01946.x. ISSN 1600-0870. Dicapai pada 20 October 2012.CS1 maint: ref=harv (link)
  120. ^ a b Burkert, Walter (1 June 1972). Lore and Science in Ancient Pythagoreanism. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. m/s. 306–308. ISBN 0-674-53918-4.CS1 maint: ref=harv (link)
  121. ^ a b Kahn, Charles H. (2001). Pythagoras and the Pythagoreans: A Brief History. Indianapolis, Indiana and Cambridge, England: Hackett Publishing Company. m/s. 53. ISBN 978-0-87220-575-8.CS1 maint: ref=harv (link)
  122. ^ Dicks, D.R. (1970). Early Greek Astronomy to Aristotle. Ithaca, New York: Cornell University Press. m/s. 68. ISBN 978-0-8014-0561-7.CS1 maint: ref=harv (link)
  123. ^ Arnett, Bill (16 July 2006). "Earth". The Nine Planets, A Multimedia Tour of the Solar System: one star, eight planets, and more. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 August 2000. Dicapai pada 9 March 2010.
  124. ^ Monroe, James; Wicander, Reed; Hazlett, Richard (2007). Physical Geology: Exploring the Earth. Thomson Brooks/Cole. m/s. 263–65. ISBN 978-0-495-01148-4.
  125. ^ #1lib1ref
  126. ^ Henshaw, John M. (2014). An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter. Johns Hopkins University Press. m/s. 117–18. ISBN 978-1-421-41491-1.
  127. ^ Burchfield, Joe D. (1990). Lord Kelvin and the Age of the Earth. University of Chicago Press. m/s. 13–18. ISBN 978-0-226-08043-7.
  128. ^ Cahalan, Rose (5 Jun 2012). "Neil deGrasse Tyson: Why Space Matters". The Alcalde (dalam bahasa Inggeris). Dicapai pada 21 Januari 2016.

Pautan luar

[sunting | sunting sumber]
Diambil daripada "https://ms.wikipedia.org/w/index.php?title=Bumi&oldid=6540012"