Bahasa Belait

Belait
Lemeting
Asli kepada	Belait, Tutong (Brunei), Sarawak (Malaysia)
Kawasan	Brunei, Malaysia
Etnik	Orang Belait
Penutur bahasa	(700 pada 1995)
Keluarga bahasa	Austronesia Melayu-Polinesia Borneo Utara Sarawak Utara Berawan–Baram Bawah Baram Bawah Kiput–Belait Belait
Kod bahasa
ISO 639-3	beg
Glottolog	bela1260
ELP	Belait

Belait, atau Lemeting, ialah bahasa Melayu-Polinesia di Brunei dan negara jiran Malaysia. Ia dituturkan oleh orang Belait yang kebanyakannya tinggal di Daerah Belait, Brunei. Dianggarkan terdapat 700 orang penutur pada 1995.

Pengelasan

Belait berkaitan dengan bahasa Miri, Kiput dan Narum di Sarawak. Ia dianggap sebahagian daripada subkumpulan Baram Bawah dalam bahasa Sarawak Utara.

Dialek

Terdapat empat dialek Belait yang saling difahami. Ini dituturkan di dua wilayah utama:

• di kampung Kuala Balai dan Labi
• dalam mukim Kiudang, Tutong

Dua dialek Belait yang berbeza - Metting dan Bong - dituturkan dalam kampung Mungkom, Kiudang. Terdapat sangat sedikit penutur bagi mana-mana dialek.

Fonologi

Rujukan umum tentang fonologi Belait termasuk Martin (1990) bagi Metting, dan Noor Alifah Abdullah (1992) bagi Labi. Lakaran ini berdasarkan dialek Metting. Dialek lain mungkin berbeza dalam fonologi dan leksikonnya.

Konsonan

		Bibir	Apikal	Laminal	Dorsal	Glotis
Sengauan		m	n	ɲ	ŋ
Hentian	Tak bersuara	p	t	c	k	ʔ
	Bersuara	b	d	ɟ	g
Geseran				s	ʁ	h
Sisian			l
Meluncur		w		j

Vokal

Metting Belait mempunyai lima vokal monoftong /i, u, e, o, a/. Terdapat satu diftong /iə/.

Fonem /e/ direalisasikan sebagai [ə] dalam suku kata bukan akhir, dan sebagai [ɛ] dan [e] dalam suku kata akhir.

Struktur Suku Kata

Akar leksikal adalah dwisuku kata. Suku kata akhir biasanya (C)V((C)C). Bukan akhir biasanya ((C)C)V(C).

Tatabahasa

Kelas perkataan

Golongan kata utama dalam Belait ialah kata kerja dan kata nama. Kedua-dua kelas boleh dibezakan dengan pengedaran, bentuk dan fungsinya. Contohnya, kata kerja dinafikan dengan bentuk (e)ndehcode: beg is deprecated dan kata nama dengan bentuk kay'code: beg is deprecated :

pra'=yeh

hujan=DIST

nga'

telah

salit,

lebat,

ndeh

NEG

ana'

dapat

umaw'

AV.buat

padi

padi

pra'=yeh nga' salit, ndeh ana' umaw' padi

hujan=DIST telah lebat, NEG dapat AV.buat padi

'Hujan menjadi lebat, dan [kita] tak dapat tanam padi'

kad

tarsier

macim

macam

blabiw,

tikus

kay'

NEG

blabiw

tikus

kad macim blabiw, kay' blabiw

tarsier macam tikus NEG tikus

'(Rupa) Tarsier seperti tikus, tetapi bukanlah sebuah tikus'

Terdapat juga beberapa kelas berfungsi tertutup:

• Kata ganti nama
• Kata depan
• Pengelas
• Angka
• Modal dan aspektual
• Deictics (termasuk demonstratif)

Struktur klausa asas

Belait ialah bahasa awalan kepala. Ini bermakna kata nama kepala mendahului pemilik dan pengubahsuai lain. Mereka juga mendahului klausa relatif. Kebanyakan klausa terdiri daripada predikat dan subjek. Subjek boleh sama ada mengikut atau mendahului predikat. Oleh itu, susunan perkataan adalah fleksibel.

pading=yeh

pedang=DIST

lassaw'

panas

pading=yeh lassaw'

pedang=DIST panas

'Pedang itu panas'

nengngay'=nyeh

.baling=3S

pading=yeh

pedang=DIST

lay'

ke

mi'

di

dile'

laut

nengngay'=nyeh pading=yeh lay' mi' dile'

U.baling=3S pedang=DIST ke di laut

'Dia baling pedang itu ke laut'

Predikat boleh menjadi Frasa Kata Kerja (VP), Frasa Nama (NP) atau Frasa Preposisi (PP). Hujah bukan subjek bagi predikat verbal berlaku sejurus selepas kata kerja.

Predikat verbal

Ketua predikat verbal ialah kata kerja. Terdapat dua jenis kata kerja utama dalam Belait: tak transitif dan transitif. Kata kerja tak transitif hanya mempunyai satu hujah subjek tunggal. Mereka tidak mempunyai sebarang morfologi suara pada kata kerja. Sebaliknya, kata kerja transitif berlaku dalam dua suara yang berbeza: suara pelakon (AV) dan suara undergoer (UV). Kedua-dua binaan digambarkan di bawah:

idih

orang

unnah

dahulu

kuman

AV.makan

salang

arang

idih unnah kuman salang

orang dahulu AV.makan arang

'Orang dahulukala [moyang Belait] makan arang'

brejin

durian

kinan=lew

.makan=3P

abey'

habis

brejin kinan=lew abey'

durian U.makan=3P habis

'Durian itu habis dimakan mereka'

Dalam pembinaan AV di (5) subjek ialah pelakon iaitu idih unnahcode: beg is deprecated 'orang dahulukala'. Dalam pembinaan UV dalam (6) subjek dalam Undergoer, iaitu brejincode: beg is deprecated 'durian'. Dalam kedua-dua kes, subjek datang sebelum predikat. Suara undergoer biasanya mempunyai semantik yang sempurna. Suara pelakon cenderung digunakan dalam konteks lain.