Pahang

Pahang

'Paha', 'Pahaeng', 'Pahaq'
Pahang 'Paha', 'Pahaeng', 'Pahaq'
Negeri
	Pahang Darul Makmur ; ڤهڠ دار المعمور‎
Transkripsi Other
• Jawi	ڤهڠ‎
• Cina	彭亨
• Tamil	பகாங்; Pakāṅ {{{text}}}
	Bendera Jata
	Cogan kata: Ya Latif ; يا لطيف‎ ; Ya Allah yang Maha Lembut
	Lagu: Allah Selamatkan Sultan Kami ; الله سلامتکن سلطان کامي‎; Allah, Save Our Sultan ;
	Pahang di Malaysia
	OpenStreetMap
	Koordinat: 3°45′N 102°30′E / 3.750°N 102.500°E
Ibu negeri ; (dan bandar terbesar)	Kuantan
Bandar diraja	Senarai Pekan;
Pentadbiran
• Jenis	Parlimen ; Raja berperlembagaan
• Sultan	Sultan Abdullah Ri'ayatuddin Al-Mustafa Billah Shah
• Menteri Besar	Wan Rosdy Wan Ismail (BN-UMNO)
• Tengku Mahkota	Tengku Hassanal Ibrahim Alam Shah
Keluasan
• Jumlah	35,965 km2 (13,886 batu persegi)
Aras tertinggi (Gunung Tahan)	2,187 m (7,175 ft)
Penduduk (2018)
• Jumlah	1,675,000
• Kepadatan	47/km2 (120/batu persegi)
Demonim	Orang Pahang, Ora Paha, Oraeng Pahaeng, Oraq Pahaq, Pahangite, Pahangese, Pahanese (Slanga peminat bola sepak)
Demografi (2010)
• Komposisi etnik	Melayu: 70%; Cina: 15%; India: 4%; Bumiputera Lain: 4.8%; Bukan warganegara Malaysia: 4.9%;
• Dialek	Melayu Pahang • Melayu Terengganu • Semai • Semelai • Temiar • Jah Hut • ; Lain-lain bahasa minoriti etnik
Indeks Negeri
• HDI (2019)	0.804 (sangat tinggi) (ke-6)
• TFR (2017)	2.2
• GDP (2016)	RM50,875 juta
Zon waktu	UTC+8 (MST)
• Musim panas (DST)	UTC+8 (tidak diperhatikan)
Poskod	25xxx to 28xxx, 39xxx, 49000, 69000
Kod panggilan	09 (Pahang kecuali seperti yang dinyatakan); 05 (Cameron Highlands); 03 (Genting Highlands)
Kod ISO 3166	MY-06
Pendaftaran kenderaan	C
Kesultanan Moden	1881
Bersekutu ke dalam FMS	1895
pendudukan Jepun	1942
Penyertaan ke dalam Persekutuan Tanah Melayu	1 Februari 1948
Kemerdekaan sebagai sebahagian daripada Persekutuan Tanah Melayu	31 Ogos 1957
Bersekutu sebagai sebahagian daripada Malaysia	16 September 1963
Daerah terbesar dengan keluasan	Jerantut
Laman sesawang	www.pahang.gov.my

Pahang (Sebutan bahasa Melayu: [paˈhaŋ]; Jawi: ‏ڤهڠ‎‎‎, Melayu Hulu Pahang: Paha, Melayu Hilir Pahang: Pahaeng, Melayu Ulu Tembeling: Pahaq) atau nama penuhnya Pahang Darul Makmur (Jawi: ‏ڤهڠ دار المعمور‎‎‎) ialah sebuah kesultanan dan salah satu dari tiga belas negeri di Malaysia. Ia adalah negeri yang ketiga terbesar di Malaysia dan yang paling besar di Semenanjung Malaysia mengikut luas kawasan, dan yang kesembilan paling besar mengikut jumlah penduduk. Negeri Pahang terletak di lembangan Sungai Pahang yang amat luas, dan hamparan pantai timur hingga ke selatan Endau. Geografinya terletak di rantauan Pantai Timur Malaysia, negeri Pahang bersempadan dengan Kelantan dan Terengganu di sebelah utara, Perak, Selangor serta Negeri Sembilan di sebelah barat, Johor di selatan, dan Laut China Selatan di sebelah timur.^[6] Banjaran Titiwangsa yang membentuk pemisah semula jadi antara pantai timur dan barat Semenanjung tersebar di sepanjang utara dan selatan negeri ini, memuncak di Gunung Tahan, yang setinggi 2,187 meter (7,175 kaki). Walaupun dua pertiga daripada negeri ini diliputi oleh hutan hujan tebal, dataran tengahnya bersilang oleh banyak sungai, dan di sepanjang pantai terdapat tanah aluvium seluas 32 kilometer (20 miles) yang merangkumi delta dan dataran muara Sungai Kuantan, Pahang, Rompin, Endau, dan Mersing.^[7]

Negeri ini dibahagikan kepada 11 daerah – Pekan, Rompin, Maran, Temerloh, Jerantut, Bentong, Raub, Lipis, Cameron Highlands dan Bera. Daerah terbesar ialah Jerantut, merupakan titik kemasukan ke Taman Negara. Ibu kota dan bandar terbesar Pahang, Kuantan, ialah sebuah aglomerasi bandar kelapan terbesar mengikut populasi di Malaysia. Ibu kota diraja dan kerusi rasmi Sultan Pahang terletak di Pekan. Pekan juga merupakan ibu negeri lama yang mana namanya diterjemahkan secara literal kepada 'bandar', ia dikenali dalam sejarah sebagai 'Inderapura'.^[8] Pekan utama lain termasuk Temerloh, Raub, Bentong, Jerantut, Lipis dan pusat peranginan bukitnya di Genting Highlands, Bukit Tinggi dan Cameron Highlands. Pemerintah negeri ialah Sultan Pahang, manakala ketua eksekutif ialah Menteri Besar Pahang. Sistem kerajaan dimodelkan rapat dengan sistem parlimen Westminster. Agama negeri Pahang ialah Islam, tetapi memberi kebebasan untuk memanifestasikan agama lain di wilayahnya.

Bukti arkeologi mendedahkan kewujudan tempat tinggal manusia di kawasan yang kini dikenali sebagai Pahang seawal zaman Paleolitik. Petempatan awal secara beransur-ansur berkembang menjadi negara perdagangan maritim purba menjelang abad ke-3.^[9] Pada abad ke-5, Kerajaan Pahang Tua menghantar utusan ke mahkamah Liu Song. Pada zaman Langkasuka, Srivijaya dan Ligor, Pahang merupakan salah satu tanggungan terpencil. Pada abad ke-15, Kesultanan Pahang menjadi sebuah kerajaan berautonomi dalam Kesultanan Melaka. Pahang memeterai kesatuan wangsa dengan Kesultanan Johor pada awal abad ke-17 dan kemudiannya muncul sebagai kerajaan autonomi pada akhir abad ke-18. Berikutan Perang Saudara Pahang berdarahan yang telah berakhir pada tahun 1863, negerinya di bawah Tun Ahmad dari wangsa Bendahara, akhirnya dipulihkan sebagai Kesultanan pada tahun 1881. Pada tahun 1895, Pahang menjadi sebuah naungan British bersama-sama dengan negeri Perak, Selangor dan Negeri Sembilan. Semasa Perang Dunia II, Pahang dan negeri-negeri Tanah Melayu lain telah diduduki oleh Empayar Jepun dari tahun 1941 hingga 1945. Selepas perang, Pahang menjadi sebahagian daripada Malayan Union sebelum diserap ke dalam Persekutuan Tanah Melayu dan memperolehi kemerdekaan sepenuhnya melalui persekutuan. Pada 16 September 1963, persekutuan telah diperbesarkan dengan kemasukan negeri-negeri baru Borneo Utara, Sarawak dan Singapura (dibuang pada 1965). Persekutuan itu ditentang oleh negara jiran Indonesia, yang membawa kepada konfrontasi Indonesia-Malaysia selama tiga tahun bersama-sama dengan perang berterusan terhadap pemberontak Komunis tempatan.

Pahang Moden adalah sebuah negeri yang penting dari segi ekonomi dengan aktiviti utama dalam sektor perkhidmatan, pembuatan dan pertanian. Sebagai sebahagian daripada Wilayah Ekonomi Pantai Timur (ECER), ia merupakan wilayah utama bagi sektor pembuatan, dengan rangkaian sokongan logistik tempatan berfungsi sebagai hab untuk seluruh wilayah pantai timur Semenanjung Malaysia.^[10] Selama bertahun-tahun, negeri ini telah menarik banyak pelaburan, tempatan dan asing, dalam sektor mineral. Eksport mineral penting termasuk bijih besi, emas, timah dan bauksit. Medan minyak dan gas asli Malaysia yang besar terletak di luar pesisir di Laut China Selatan. Pada suatu ketika, sumber kayu juga membawa banyak kekayaan kepada negeri ini. Projek pembangunan berskala besar telah menghasilkan pembukaan ratusan batu persegi tanah untuk ladang kelapa sawit dan getah dan penempatan semula beberapa ratus ribu penduduk di kampung baharu di bawah agensi dan institusi persekutuan seperti FELDA, FELCRA dan RISDA.

Etimologi

Perkataan Khmer untuk timah ialah pāhang^[11] (ប៉ាហាំង) dan secara fonetiknya sama dengan ڤهڠ‎ (perhatikan bahawa ejaan Jawi, secara harfiah, "phŋ", menyimpang^[12] daripada peraturan DBP moden walaupun bunyinya jelas /paahaŋ/ , ambil perhatian bahawa bunyi ā panjang tidak diberikan atau ditekankan secara eksplisit dalam Jawi lama, sama seperti ڤد). Memandangkan lombong bijih timah di Sungai Lembing diketahui sejak zaman purba dan bahawa semenanjung Tanah Melayu berada dalam lingkungan pengaruh tamadun Khmer, William Linehan membuat hipotesis^[8] bahawa nama negeri itu dinamakan sempena istilah Khmer bagi mineral tersebut (notakan bahawa Perak yang kaya dengan bijih timah juga dikaitkan secara etimologi dengan mineral yang sama).

Ia juga diceritakan negeri ini mendapat nama dari sungai Pahang yang diberikan oleh orang Jakun sekitarnya yang mana tertumbangnya sebatang pokok mahang besar di pertemuan dengan tempat disebut Pahang Tua kini.^[13] Kita kemudian boleh menggunakan titik permulaan leksemik teori Linehan untuk menerangkan derivatif lain dari cerita ini seperti Pahang nama sungai, Mahang nama tempat, pokok Mahang (Macaranga, spesies pokok biasa di hutan sekunder, mungkin dinamakan sempena toponim fonem yang sama).^[8] Orang-orang Proto-Melayu Sungai Bebar yang berinteraksi dengan Trito-Melayu berkemungkinan memperoleh istilah itu daripada rakan sejawat di bandar mereka dan nama itu telah memfosilkan ingatan mereka. Teori bahawa negeri itu dinamakan sempena sungai atau pokok adalah tidak memuaskan kerana kita masih perlu menjelaskan bagaimana sungai atau pokok itu mendapat nama mereka.

Terdapat banyak variasi nama Pahang di luar alam Melayu. Sebagai contoh, pengarang dinasti Song Zhao Rukuo 趙汝适 menulis dalam Zhufanzhi 諸蕃志 (kira-kira 1225) bahawa Phong-hong (蓬豐 diromi mengikut dialek Min Selatan memandangkan Zhao berasal dari Quanzhou) adalah bergantung kepada Srivijaya. Peralihan dari Inderapura ke Pahang, kira-kira sekitar zaman Song menunjukkan bahawa pengaruh Khmer di negeri itu telah dilemahkan dan dipindahkan oleh Srivijaya dan Majapahit.

Dalam dinasti Yuan, Pahang dikenali sebagai Phenn-Khenn 彭坑 dalam Daoyi Zhilue 島夷志略 (sekitar 1349), dan dalam Ming Shilu 明實錄 (sekitar 1378), ia telah ditransliterasi sebagai Pen-Heng Wenji 湓亨 dalam Haikal. 海國聞見錄 (sekitar 1730), disusun pada zaman Qing, Pahang telah ditransliterasi sebagai 邦項 (Pang-hang).

Orang Arab dan Eropah pula mentransliterasi Pahang kepada Pam, Pan, Paam, Paon, Phaan, Phang, Paham, Pahan, Pahaun, Phaung, Phahangh.^[8]

Gelaran "Darul Makmur" dari ungkapan bahasa Arabnya دَار المَعْمُور‎‎‎ dār ul-ma`mūr bermaksud "tempat perlindungan yang menyubur/panjang umur".^[14]

Sejarah

Pihakan bersejarah

Pahang Tua abad ke-5–15

Kesultanan Pahang Tua 1470–1623
Kesultanan Johor Tua 1623–1770
Kerajaan Pahang 1770–1881
Negeri-negeri Melayu Bersekutu 1895–1941
Empayar Jepun 1942–1945
Malayan Union 1946–1948
Persekutuan Tanah Melayu 1948–1963

Malaysia 1963–kini

Prasejarah

Bukti arkeologi mendedahkan kewujudan tempat tinggal manusia di kawasan yang kini dikenali sebagai Pahang seawal zaman paleolitik. Di Gunung Senyum telah ditemui peninggalan tamadun Mesolitik menggunakan peralatan paleolitik. Di Sungai Lembing, Kuantan, telah ditemui artifak paleolitik sumbing dan tanpa kesan penggilap, tinggalan tamadun berusia 6,000 tahun.^[15] Jejak budaya Hoabinhian diwakili oleh beberapa tapak gua batu kapur.^[16] Peninggalan zaman akhir zaman neolitik banyak terdapat, termasuk alat yang digilap, cakera quoit, loket telinga batu, gelang batu dan penumbuk kulit kayu bersilang.^[15] Menjelang sekitar 400 SM, perkembangan tuangan gangsa membawa kepada perkembangan budaya Đông Sơn, terutamanya untuk gendang perang gangsa yang rumit.^[17]

Tamadun besi awal di Pahang yang bermula sekitar awal Era Common dikaitkan oleh ahli prasejarah dengan budaya neolitik lewat. Peninggalan zaman ini, yang ditemui di sepanjang sungai sangat banyak di Lembah Tembeling, yang berfungsi sebagai lebuh raya perhubungan utara utama lama. Pengerjaan emas purba di Pahang dipercayai bermula sejak Zaman Besi awal ini juga.^[16]

Zaman Hindu-Buddha

Wilayah Kra Isthmus di semenanjung Tanah Melayu dan pinggirannya diiktiraf oleh sejarawan sebagai tempat lahirnya tamadun Melayu.^[18] Kerajaan Melayu primordial digambarkan sebagai anak sungai kepada Funan oleh sumber Cina abad ke-2.^[19] Penempatan purba di Pahang boleh dikesan dari Tembeling hingga ke selatan Merchong. Jejak mereka juga boleh ditemui di kawasan pedalaman Jelai yang dalam, di sepanjang Tasik Chini, dan sehingga ke hulu air Rompin.^[20] Satu penempatan tersebut dikenal pasti sebagai Koli in Geographia atau Kiu-Li, berpusat di muara Sungai Pahang di selatan Langkasuka, yang berkembang pesat pada abad ke-3 MA. Ia memiliki pelabuhan antarabangsa yang penting, di mana banyak kapal asing singgah untuk menukar dan membekalkan semula.^[21] Sama seperti kebanyakan negeri di Semenanjung Tanah Melayu pada masa itu, Kiu-Li berhubung dengan Funan. Rekod Cina menyebut bahawa kedutaan yang dihantar ke Funan oleh Raja Murunda India belayar dari pelabuhan Kiu-Li (antara 240 dan 245 MA). Murunda menghadiahkan kepada Raja Funanese Fan Chang empat ekor kuda dari ladang stud Yuezhi (Kushan).^[9]

Menjelang pertengahan abad ke-5, sebuah kerajaan yang menjurus sebagai Pahang purba, digambarkan dalam Kitab Lagu sebagai Pohuang atau Panhuang (婆皇). Raja Pohuang, She-li Po-luo-ba-mo ('Sri Bhadravarman'), direkodkan telah menghantar utusan ke mahkamah Liu Song pada tahun 449–450. Pada 456–457, seorang lagi utusan negara yang sama tiba di ibu negara China, Jiankang.^[22] Pahang purba ini dipercayai telah ditubuhkan kemudiannya sebagai mueang^[23] kepada mandala Langkasuka-Kedah yang berpusat di wilayah Patani zaman moden yang menjadi terkenal dengan kemunduran Funan dari abad ke-6.^[24] Menjelang awal abad ke-8, Langkasuka-Kedah pula berada di bawah hegemoni ketenteraan dan politik Srivijaya.^[25] Pada abad ke-11, kekosongan kuasa yang ditinggalkan oleh keruntuhan Srivijaya telah diisi oleh kebangkitan Kerajaan Nakhon Si Thammarat, yang biasa dikenali dalam tradisi Melayu sebagai 'Ligor'. Dalam tempoh ini, Pahang, yang dinamakan sebagai Muaeng Pahang^[23] telah ditubuhkan sebagai salah satu daripada dua belas negeri bandar naksat^[26] Ligor.^[27]

Pada abad ke-14, Pahang mula mengukuhkan pengaruhnya di bahagian selatan semenanjung Tanah Melayu. Kerajaan itu, yang disifatkan oleh sejarawan Portugis, Manuel Godinho de Erédia sebagai Pam, adalah salah satu daripada dua kerajaan Malayos di semenanjung, berturut-turut kepada Pattani, yang berkembang pesat sebelum penubuhan Melaka. Pemerintah Pahang ketika itu, bergelar Maharaja, juga merupakan penguasa negara-negara Ujong Tanah ('hujung tanah'), bahagian selatan semenanjung termasuk Temasek.^[28] Kronik Majapahit, Nagarakretagama bahkan menggunakan nama Pahang untuk menamakan semenanjung Tanah Melayu, yang menunjukkan kepentingan kerajaan ini.^[29] Sejarah Ming mencatatkan beberapa misi utusan dari Pahang ke mahkamah Ming pada abad ke-14 dan ke-15. Pada tahun 1378, Maharaja Tajau menghantar utusan dengan sepucuk surat di atas sehelai daun emas dan membawa sebagai penghormatan enam hamba asing dan hasil negara. Pada tahun 1411, semasa pemerintahan Maharaja Pa-la-mi-so-la-ta-lo-si-ni (transliterasi oleh sejarawan sebagai 'Parameswara Teluk Chini'), beliau juga menghantar utusan yang membawa ufti.^[30]

Kesultanan lama

Kesultanan Pahang Lama yang berpusat di Pekan moden telah ditubuhkan pada abad ke-15. Pada kemuncak pengaruhnya, Kesultanan merupakan kuasa penting dalam sejarah Asia Tenggara dan menguasai seluruh lembangan Pahang, bersempadan dengan utara, Kesultanan Pattani, dan bersebelahan dengan Kesultanan Johor di selatan. Di sebelah barat, ia juga meluaskan bidang kuasa ke atas sebahagian daripada Selangor dan Negeri Sembilan zaman moden.^[31]

Kesultanan ini mempunyai asal usulnya sebagai vasal kepada Melaka, dengan Sultan pertamanya ialah seorang pengiran Melaka, Muhammad Shah, sendiri cucu Dewa Sura, pemerintah Pahang pra-Melaka terakhir.^[31] Selama bertahun-tahun, Pahang semakin merdeka daripada penguasaan Melaka dan pada satu ketika bahkan menjadi negeri saingan kepada Melaka^[32] sehingga kemangkatannya pada tahun 1511. Pada tahun 1528, Sultan Melaka yang terakhir, Mahmud Shah mangkat. Pahang bergabung tenaga dengan penggantinya, Alauddin Riayat Shah II yang bertapak di Johor untuk mengusir Portugis dari Semenanjung Tanah Melayu. Dua percubaan telah dibuat pada tahun 1547 di Muar dan pada tahun 1551 di Melaka Portugis. Walau bagaimanapun, dalam menghadapi senjata dan kapal Portugis yang unggul, pasukan Pahang dan Johor terpaksa berundur pada kedua-dua kesempatan itu.^[33]

Semasa pemerintahan Sultan Abdul Kadir, Pahang menikmati tempoh yang singkat hubungan mesra dengan Portugis. Namun hubungan ini telah diputuskan oleh penggantinya, Sultan Ahmad II. Pemerintah seterusnya, Sultan Abdul Ghafur menyerang Portugis dan pada masa yang sama mencabar kehadiran Belanda di Selat Melaka. Namun begitu, pada tahun 1607, Pahang bukan sahaja bertolak ansur dengan Belanda, tetapi, selepas lawatan Laksamana Matelief de Jonge, malah bekerjasama dengan mereka dalam usaha untuk menyingkirkan Portugis.^[33]

Sultan cuba membentuk semula pakatan Johor-Pahang untuk membantu Belanda. Namun, pergaduhan yang tercetus antara Sultan Abdul Ghafur dan Alauddin Riayat Shah III dari Johor, mengakibatkan Johor mengisytiharkan perang ke atas Pahang pada tahun 1612. Dengan bantuan Sultan Abdul Jalilul Akbar dari Brunei, Pahang akhirnya mengalahkan Johor pada tahun 1613. Anak Sultan Abdul Ghafur , Alauddin Riyat Shah menggantikan takhta pada 1614. Pada 1615, orang Aceh di bawah Iskandar Muda menyerang Pahang, memaksa Alauddin Riayat Shah berundur ke kawasan pedalaman. Walau bagaimanapun, beliau terus menjalankan beberapa kuasa memerintah. Pemerintahannya dalam buangan dianggap tamat secara rasmi selepas pertabalan seorang kerabat jauh, Raja Bujang ke takhta Pahang pada tahun 1615, dengan sokongan Portugis berikutan perjanjian antara Portugis dan Sultan Johor.^[33]

Raja Bujang yang memerintah sebagai Abdul Jalil Shah akhirnya digulingkan dalam pencerobohan Aceh pada tahun 1617, tetapi dikembalikan ke takhta Pahang dan juga ditabalkan sebagai Sultan Johor yang baharu berikutan kemangkatan bapa saudaranya, Abdullah Ma'ayat Shah pada tahun 1623. Peristiwa ini. membawa kepada penyatuan mahkota Pahang dan Johor, dan penubuhan rasmi Empayar Johor.^[33]

Sejarah moden

Kerajaan Pahang moden telah wujud dengan penyatuan kuasa oleh keluarga Bendahara di Pahang, berikutan perpecahan Empayar Johor secara beransur-ansur. Pemerintahan sendiri telah ditubuhkan di Pahang pada akhir abad ke-18, dengan Tun Abdul Majid diisytiharkan sebagai Raja Bendahara yang pertama.^[34] Kawasan sekitar Pahang membentuk sebahagian daripada domain turun-temurun yang melekat pada gelaran ini dan ditadbir secara langsung oleh Raja Bendahara. Kelemahan kesultanan Johor dan penggantian takhta yang dipertikaikan telah dipadankan dengan peningkatan kemerdekaan pembesar-pembesar wilayah; Bendahara di Pahang, Temenggong di Johor dan Singapura, dan Yamtuan Muda di Riau.^[35]

Pada tahun 1853, Raja Bendahara Tun Ali yang keempat, melepaskan taat setianya kepada Sultan Johor dan menjadi pemerintah Pahang yang merdeka.^[36]^[37] Dia dapat mengekalkan keamanan dan kestabilan semasa pemerintahannya, tetapi kematiannya pada tahun 1857 mencetuskan perang saudara antara anak lelakinya. Anak bongsunya Wan Ahmad mencabar penggantian saudara tirinya Tun Mutahir, dalam pertikaian yang memuncak menjadi perang saudara. Disokong oleh Kesultanan Terengganu dan Siam yang berjiran, Wan Ahmad menang, menubuhkan kawalan ke atas bandar-bandar penting dan mengusir abangnya pada tahun 1863. Beliau berkhidmat sebagai Raja Bendahara terakhir, dan telah diisytiharkan sebagai Sultan Pahang oleh pembesarnya pada tahun 1881.^[37]

Oleh kerana perselisihan dalaman di Pahang, British mendesak Sultan Ahmad supaya akur dengan kehadiran penasihat British. Dibantu oleh Sultan Abu Bakar Johor dan William Fraser dari Syarikat Perlombongan Pahang, mereka berjaya meyakinkan Sultan Ahmad untuk menerima ejen British, Hugh Clifford, pada Disember 1887. Pada Oktober 1888, Sultan Ahmad dengan berat hati menerima John Pickersgill Rodger sebagai Residen pertama Pahang . Berikutan campur tangan itu, Sultan Ahmad menjadi Raja dalam Majlis dan bertindak mengikut nasihat Residen British dan Majlis Negeri, kecuali dalam hal-hal yang berkaitan dengan agama Islam dan adat istiadat Melayu. Cukai hendaklah dikutip atas nama Sultan oleh Residen, dengan bantuan pegawai Eropah.^[38]

Antara 1890 dan 1895, Dato' Bahaman, Orang Kaya Setia Perkasa Pahlawan Semantan, dan Imam Perang Rasu, Orang Kaya Imam Perang Indera Gajah Pulau Tawar, mengetuai pemberontakan menentang pencerobohan British. Sultan Ahmad nampaknya bekerjasama dengan British, tetapi simpati baginda diketahui untuk pembangkang. Menjelang tahun 1895 pemberontakan telah ditindas oleh British dan ramai penentang menyerah kalah. Pada Julai 1895, Sultan Ahmad menandatangani Perjanjian Persekutuan, yang menjadikan Pahang, bersama Perak, Selangor dan Negeri Sembilan, salah satu Negeri Melayu Bersekutu, negeri naungan Empayar British. Ini telah mengurangkan kuasa dan kuasa Sultan dengan berkesan, seperti juga penubuhan Majlis Persekutuan pada tahun 1909. Fungsi eksekutif dan perundangan Majlis Negeri menjadi semakin nominal.^[38]

Seperti Negeri-negeri Melayu yang lain, Pahang menderita semasa pendudukan Jepun di Tanah Melayu sehingga tahun 1945. Semasa Pendudukan Jepun, Sultan Abu Bakar yang memerintah telah membuka ladang kentang yang besar di belakang Istana Terentang untuk membantu mengurangkan kekurangan makanan dan baginda sendiri memperkenankan cadangan untuk membentuk Askar Wataniah, pasukan penentangan bawah tanah Melayu. Sultan menghabiskan hari-hari terakhir Pendudukan di kawasan persembunyian hutan bersama anggota Force 136, pejuang penentangan dan pelarian. Pada penghujung tahun 1945, untuk menandakan penamatan Askar Wataniah, tentera berarak melalui Pekan dan diserahkan kepada pemeriksaan diraja, selepas itu mereka diraikan di Istana Sa'adah dengan apa yang dipanggil 'ronggeng pertama pembebasan'.^[39]

Semasa pemerintahannya, Sultan Abu Bakar menghidupkan semula jawatan Mufti Negeri dan menubuhkan Majlis Agama Islam dan Adat Istiadat Melayu Pahang. Ibu kota pentadbiran negeri yang ditubuhkan di Kuala Lipis semasa campur tangan British, telah dipindahkan ke Kuantan.^[39]

Selepas Perang Dunia II, Pahang membentuk Persekutuan Tanah Melayu dengan lapan Negeri Melayu yang lain dan dua Jajahan Mahkota British Melaka dan Pulau Pinang pada tahun 1948. Tanah Melayu separuh merdeka yang diperoleh telah diberikan kemerdekaan pada tahun 1957, dan kemudiannya dibentuk semula sebagai Malaysia dengan kemasukan negeri-negeri Singapura (meninggalkan persekutuan pada 1965), Sabah dan Sarawak pada 1963.

Geografi

Pahang meliputi kawasan seluas 35,965 km2 (13,886 batu persegi),^[2] dan merupakan negeri ketiga terbesar di Malaysia selepas Sabah dan Sarawak, dan yang terbesar di Semenanjung Malaysia. Kepelbagaian geografi, Pahang menduduki lembangan Sungai Pahang yang luas, yang dikelilingi oleh Banjaran Titiwangsa di barat dan tanah tinggi timur di utara. Walaupun kira-kira 2/3 daripada negeri ini adalah hutan tebal,^[40] dataran tengahnya disilang oleh banyak sungai, bergabung membentuk Sungai Pahang yang mendominasi sistem perparitan. Pahang terbahagi kepada tiga kawasan ekoregion, sistem air tawar, hutan hujan tanah pamah dan tanah tinggi serta pinggir pantai.^[7]

Lembangan Sungai Pahang menghubungkan dengan dua tasik air tawar semulajadi terbesar di Malaysia, Bera dan Chini. Disifatkan sebagai tanah lembap berkepentingan antarabangsa, Tasik Bera telah diterima sebagai tapak Ramsar pertama di Malaysia pada tahun 1994.^[41]

Puncak tertinggi, Gunung Tahan, mencapai ketinggian 2,187 m (7,175 kaki), yang juga merupakan titik tertinggi di Semenanjung Malaysia. Iklimnya cukup sederhana untuk mempunyai variasi suhu yang berbeza sepanjang tahun, dan kebanyakan tanah tinggi dilitupi hutan hujan tropika. Pahang adalah rumah kepada dua taman negara penting Malaysia, Taman Negara dan Endau-Rompin, kedua-duanya terletak di utara dan selatan negeri itu. Hutan hujan primer yang besar ini luas, dan merupakan rumah kepada banyak haiwan yang jarang ditemui atau terancam, seperti tapir, kancil, harimau, gajah dan harimau bintang. Pakis juga sangat biasa, terutamanya disebabkan oleh kelembapan yang tinggi dan kabus yang meresap ke kawasan itu. Pusat peranginan bukit popular yang terletak di sepanjang kawasan tanah tinggi utama ini ialah Cameron Highlands, Genting Highlands, Fraser's Hill dan Bukit Tinggi. Cameron Highlands adalah rumah kepada ladang teh yang luas dan juga pembekal utama kekacang dan sayur-sayuran kepada Malaysia dan Singapura. Ladang kelapa sawit FELDA terbesar di Malaysia terletak di Segitiga Jengka yang berpusat di sekitar Bandar Tun Razak di daerah Maran.

Pesisir pantai Pahang yang panjang dan indah adalah syurga yang dipenuhi pokok kelapa sawit dan pantai berpasir seperti Cherating, Teluk Cempedak, Beserah, Batu Hitam dan Tanjung Sepat. Juga terletak di sepanjang dataran pantai, adalah tanah aluvium seluas 32 km2 (12 bt persegi) yang merangkumi delta dan dataran muara sungai Kuantan, Pahang, Rompin, Endau, dan Mersing.^[7] Pusat-pusat ekonomi penting boleh ditemui di sepanjang pantai, di mana kedua-dua ibu kota dan ibu kota diraja negeri, Kuantan dan Pekan, terletak. Kira-kira 58 km dari pantai Pahang terletak Pulau Tioman, syurga percutian yang memikat di Laut China Selatan, diiktiraf sebagai salah satu pulau percutian terbaik di dunia.^[42]

Pahang mempunyai geografi tropika dengan iklim khatulistiwa dan kelembapan sepanjang tahun tidak kurang daripada 75%. Ia panas dan lembap sepanjang tahun dengan suhu antara 21 °C hingga 33 °C. Hujan di sini purata 200 mm setiap bulan, sebahagian besarnya berlaku semasa monsun timur laut. Pemendakan paling sedikit di bulan Mac, dengan purata 22.25 mm. Pada bulan Oktober dan November, hujan mencapai tahap kemuncak, dengan purata 393 mm. Bulan paling panas di Pahang ialah Mei apabila purata suhu maksimum ialah 33°, suhu purata ialah 28° dan purata suhu minimum ialah 24°. Di kawasan tanah tinggi, suhu boleh berbeza-beza daripada 23 °C (73 °F) pada waktu siang hingga 16 °C (61 °F) pada waktu malam.^[43]^[44]

Pahang mengalami dua musim monsun: monsun timur laut dan monsun barat daya. Ribut tropika monsun timur laut mendarat dari penghujung Oktober hingga awal Mac setiap tahun, membawa hujan lebat, arus deras dan ribut yang tidak menentu pada musim tengkujuh yang datang dari Laut China Selatan. Monsun barat daya, yang berlaku bermula Mac setiap tahun, membawa hujan yang agak kurang, dengan cuaca cerah dan tropika sehingga penghujung Oktober.^[43]

Landskap Pahang
Gunung Tahan, gunung tertinggi Semenanjung Malaysia.
Sungai Pahang.
Temasya Taman Negara.
Laut China Selatan pemandangan dari Pulau Tioman.

Biopelbagaian

Malaysia, sebagai sebuah negara, dianggap sebagai salah satu rantauan yang paling berbiopelbagaian di bumi.^[45] Pahang mengekalkan rangkaian kawasan terurus yang dilindungi yang kaya dengan flora, fauna dan sumber semula jadi, di sebalik penebangan hutan, perindustrian pesat dan populasi yang semakin meningkat. Di Pahang, terdapat kira-kira 74 hutan simpan, termasuk sepuluh hutan simpan dara dan 13 hutan lipur berbeza, rizab hidupan liar, taman negara dan taman laut luar pesisir. Daripada jumlah tersebut, segmen Pahang Taman Negara adalah yang paling cemerlang. Terdapat banyak contoh lain kawasan yang berkaitan secara nasional dan antarabangsa, termasuk Rizab Hidupan Liar Krau, Tapak Ramsar Tasik Bera, Taman Laut Pulau Tioman dan Santuari Hidupan Liar Cameron Highlands.^[46]

Jumlah hutan di Pahang adalah kira-kira 2,367,000 ha (66% daripada keluasan tanah), di mana 89% adalah hutan tanah kering, 10% hutan paya gambut, dan 1% bakau. Kira-kira 56% daripada jumlah keseluruhan hutan adalah dalam Kawasan Hutan Kekal. Ini termasuk hampir keseluruhan jenis hutan yang terdapat di Malaysia, walaupun beberapa persekitaran yang lebih unik (seperti hutan heath atau hutan di atas batu ultrabes) hanya wujud di kawasan berpecah-belah di Pahang. Hutan perlindungan dalam Taman Negara dan Rizab Hidupan Liar Krau termasuk kawasan kecil dataran aluvium tanah pamah yang melampau. Di tempat lain, kebanyakan hutan tanah kering di Pahang terletak di cerun curam, oleh itu mendapat manfaat daripada kedua-dua fungsi perlindungan tadahan dan perlindungan cerun.^[46] Hampir setiap spesies burung dan mamalia yang diketahui dari Semenanjung Malaysia telah direkodkan di Pahang, selain daripada beberapa spesies terkurung di utara tanah air atau pantai barat. Perwakilan spesies tumbuhan dan haiwan pergunungan amat banyak. Puncak dalam Taman Negara, Gunung Benom, dan puncak di sepanjang Banjaran Titiwangsa, dengan spesies endemik yang berbeza di setiap kawasan pergunungan ini terletak di Pahang. Blok hutan besar di barat dan timur laut menyokong populasi penting negara bagi mamalia besar dan fauna lain, dan bertindak sebagai satu unit dengan Taman Negara.^[47]

Sungai Pahang ialah sungai terpanjang di Semenanjung, dan dari hulu ke muara sungai ia merangkumi hampir semua jenis sungai semula jadi. Ini terdiri daripada sungai pergunungan, sungai saraca dan sungai neram hingga ke air pasang rasau dan nipah. Tadahan air telah ditakrifkan sebagai meliputi 81% negeri dan lebih separuh daripadanya adalah hutan.^[48] Rangkaian sungai yang besar di Pahang adalah rumah kepada biodiversiti akuatik air tawar, penting kepada ekonomi negeri. Bersambung ke sistem sungai ini ialah beberapa tasik air tawar semula jadi, terutamanya tasik Bera dan Chini. Dikelilingi oleh tampalan hutan dipterokarpa tanah pamah yang kering, persekitaran tasik memanjangkan tentakelnya ke pulau-pulau hutan paya gambut. Kaya dengan hidupan liar dan tumbuh-tumbuhan, tasik menyediakan ekosistem yang menyokong bukan sahaja kepelbagaian hidupan haiwan dan tumbuhan, tetapi mengekalkan kehidupan Orang Asal, orang asli yang mendiami tanah lembap.

Kebanyakan garis pantai berpasir, dengan tanjung berbatu pada selang waktu. Paya bakau dan nipah hanya terkurung di muara sungai dan tidak terdapat di sepanjang pantai yang terdedah. Muara ini boleh menjadi penting mengikut musim kepada nelayan apabila cuaca buruk menghalang penangkapan ikan di laut. Terdapat kawasan terhad karang keras dan lembut di luar pesisir, yang telah dipetakan bersama-sama dengan ciri-ciri pantai. Terdapat banyak pulau di luar pantai timur, yang terbesar ialah pulau Tioman dan Seri Buat. Selain populasi pulau fauna dan flora, yang kadangkala berbeza secara genetik daripada bentuk tanah besar spesies yang sama, pulau-pulau ini mempunyai nilai untuk terumbu dan ciri dasar lain yang menyokong kepelbagaian biologi marin. Terumbu karang khususnya sensitif terhadap pemendapan daripada aktiviti di darat. Ciri-ciri ini berkaitan dengan penyelenggaraan perikanan marin, sektor penting ekonomi pantai. Pulau Tioman, Chebeh, Tulai, Sembilang dan Seri Buat merupakan kumpulan pulau Tioman dalam sistem Taman Laut Semenanjung Malaysia.^[49]

Pahang terdiri daripada 11 daerah:^[50]

Daerah Bentong بنتوڠ
Daerah Bera برا
Daerah Cameron Highlands كاميرون هايڬلاندس
Daerah Jerantut جرنتوت
Daerah Kuantan كوانتن
Daerah Lipis ليڨيس
Daerah Maran مارن
Daerah Pekan ڨكن
Daerah Raub راوب
Daerah Rompin رومڨين
Daerah Temerloh تمرلوه

Ibu negeri Pahang ialah Kuantan manakala Pekan ialah bandar diraja. Bandar utama yang lain termasuk Kuala Lipis, Tanah Rata, Kuala Rompin dan Temerloh. Genting Highlands, Tanah Tinggi Cameron dan Bukit Fraser merupakan tempat peranginan bukitnya.

Pembahagian etnik berdasarkan kepada bancian tahun 2000 ialah seperti berikut:

Melayu: 989,473 (76.82%}
Cina: 228,043 (17.7%)
India: 64,419 (4.98%)
Lain-lain: 6,442 (0.5%).

Geografi fizikalnya dibahagikan kepada tiga bahagian:

tanah tinggi
hutan hujan
kawasan pinggir laut.

Tanah tinggi

Semenanjung Malaysia merentangi telerang kuarza yang kaya dan yang dikaitkan dengan banjaran gunung di tengah. Hutan hujan meliputi kebanyakan tanah tinggi, tetapi cenderung bersifat lebih nipis dengan lebih pokok daun luruh. Paku-pakis biasa ditemui disebabkan kelembapan yang tinggi dan kabut yang meresap di kawasan ini.

Terdapat banyak ladang teh di kawasan Cameron Highlands yang terletaknya di barat. Kawasan ini adalah tertinggi di tanah besar, dan iklimnya cukup serdehana untuk mempunyai variasi suhu yang berlainan disepanjang tahun. Kawasan ini juga dikenali sebagai pembekal utama bagi kekacang dan sayur-sayuran kepada kedua-dua negara Malaysia dan Singapura.

Genting Highlands juga dikenali sebagai padang permainan Malaysia. Ia mengandungi kasino tunggal di Malaysia, taman tema, dan banyak hotel. Diletaknya 40 minit daripada Kuala Lumpur melalui lebuh raya, Genting Highlands dimajukan oleh Lim Goh Tong yang telah membayangkan sebuah destinasi cuti tepi bukit untuk sesiapa yang hendak merehatkan diri daripada kesibukan bandar raya. Sempadan Genting Highlands merentangi kedua-dua negeri Pahang dan Selangor.

Bukit Fraser pernah diguna oleh British sebagai tempat cuti sewaktu musim panas. Oleh sebab jalan ke Bukit Fraser cuma mempunyai satu lorong, lalu lintas dihadkan kepada satu arah pada waktu yang tertentu. Kini, Bukit Fraser merupakan sebuah kampung kecil dan destinasi cuti dengan bangunan-bangunan yang bersenibentuk British.

Gua

Terdapat dua buah gua menarik sebagai destinasi pelancongan iaitu:

Gua Kota Gelanggi
Gua Gunung Senyum

Hutan hujan

Taman Negara, iaitu taman yang terbesar di Malaysia, terletaknya di utara negeri Pahang. Ia mengandungi banyak binatang terancam ataupun binatang yang jarang dijumpai seperti cipan, kancil, harimau dan harimau bintang.

Hutan hujan merangkumi dua pertiga kawasan negeri ini, dan Gunung Tahan yang merupakan titik tertinggi di Semenanjung Malaysia terletak di Taman Negara. Oleh sebab ia terletak berdekatan khatulistiwa, hutan hujan di Malaysia adalah yang tertua di dunia: lebih kurang 130 juta tahun.

Tasik

Dua buah tasik yang termasyhur di Malaysia terletak di Pahang, iaitu:

Tasik Bera merupakan sebidang tapak Ramsar yang mustahak kerana persekitaran gambut air tawarnya yang mengandungi pelbagai flora dan fauna. ("Ramsar" bermaksud "Senarai Tanah Lembap Ramsar" yang dipersetujui melalui "Konvensyen Tanah Lembap" yang diadakan di Ramsar, Iran pada tahun 1971. Terdapatnya 147 ahli konvensyen dengan 1524 tapak tanah lembap yang berjumlah 129.2 juta hektar dalam senarai Ramsar.) Orang asli Semelai tinggal di kawasan ini dan meneruskan cara kehidupan tradisionalnya melalui pemburuan, penangkapan ikan dan penggunaan sumber persekitaran semula jadi.

Tasik Cini telah dikaitkan dengan sebuah legenda mengenai seekor naga yang dipercayai tinggal di tasik ini. Juga terdapat sebutan bahawa sebuah bandar raya terhilang di dalam tasik. Tasik Cini adalah masyhur bagi bunga teratainya yang berkembangan, dan baru-baru ini telah menjadi kontroversi kerana salah pengurusan pemajuan pelancongan yang menyebabkan kematian pokok-pokok dan pencemaran air.

Air terjun

Antara air terjun yang termasyhur di Malaysia terletak di Negeri Pahang, iaitu:^[51]

Air Terjun Sg. Pandan, Kuantan
Air Terjun Teladas, Maran.
Air Terjun Pelangi, Sg. Lembing
Air Terjun Chamang, Bentong
Air Terjun Berkelah, Maran
Air Terjun Lata Jarum, Raub
Air Terjun Pulau Chekas, Raub
Air Terjun Lata Meraung, Jerantut
Air Terjun Bukit Bertangga, Felda Kumai, Bera

Kawasan pinggir laut

Negeri yang bergunung-ganang ini mendatar ke arah pinggir laut, dan di sini terletaknya Kuantan, ibu negeri Pahang. Terdapatnya banyak pulau di luar pesisir, termasuknya Pulau Tioman dengan terumbu karangnya. Terdapatnya juga pantai indah yang terbentang dari Kuantan ke arah Terengganu dan juga dari Kuantan sampai ke arah Mersing, Johor. Diantara pantai peranginan yang terkenal di Negeri Pahang ialah:-

Daerah Kuantan:-

Pantai Cherating
Pantai Sungai Ular
Pantai Gebeng
Pantai Tanjung Gelang, Pelabuhan Kuantan
Pantai Balok
Pantai Seberang Balok
Pantai Batu Hitam
Pantai Sungai Karang
Pantai Beserah
Pantai Teluk Cempedak
Pantai Taman Gelora
Pantai Sepat
Pantai Taman Teruntum (Pantai Teluk Sisik)
Pantai Pelindung

Daerah Pekan:-

Pantai Cheruk Paloh
Pantai Kuala Pahang
Pantai Batu 16
Pantai Nenasi

Daerah Rompin:-

Pantai Rantau Panjang
Pantai Pulau Lang
Pantai Kuala Pontian
Pantai Janglau Pantai
Pantai Kuala Tanjung Gemuk
Pantai Kuala Rompin

Daerah Temerloh:- Tiada Pantai Peranginan sebab daerah ini tidak bersempadan dengan laut.

Daerah Bentong :- Tiada Pantai Peranginan sebab daerah ini tidak bersempadan dengan laut.

Industri perikanan tradisional masih terdapat di pantai. Keropok ikan digemari orang tempatan dan industri tradisional merangkumi pemprosesan ikan kering dan makanan laut serta keropok lekor yang termashyur terutama daerah Kuantan.

Politik

Afiliasi		Ketua Gabungan/Parti	Status	Kerusi

Afiliasi		Ketua Gabungan/Parti	Status	Pilihanraya 2022	Kini
	Barisan Nasional Pakatan Harapan	Wan Rosdy Wan Ismail	Kerajaan	25	25
	Perikatan Nasional	Tuan Ibrahim Tuan Man	Pembangkang	17	17
Jumlah				42	42
Majoriti kerajaan				8	24

Perlembagaan moden Pahang, Undang-Undang Tubuh Kerajaan Pahang, pertama kali digubal pada 1 Februari 1948. Ia diterima pakai secara rasmi pada 25 Februari 1959. Perlembagaan mengisytiharkan bahawa Pahang adalah sebuah negara raja berperlembagaan. Ketua perlembagaan ialah Sultan, yang digambarkan sebagai "ketua mata air keadilan dan semua kuasa kerajaan" di negeri ini. Dia yang diberi kuasa sebagai raja negara, juga merupakan Ketua Islam dan sumber segala gelaran dan pingat, penghormatan dan anugerah.^[52]^[53] Sultan sekarang tergolong dalam garis keturunan lelaki dinasti Bendahara yang telah memerintah negeri itu sejak abad ke-17.^[34] Sejak 2019, raja yang memerintah ialah Abdullah. Baginda dimasyhurkan sebagai Sultan pada 15 Januari 2019, menggantikan ayahandanya, Ahmad Shah, yang pelepasan takhtanya diputuskan pada mesyuarat Majlis Diraja pada 11 Januari. Pada 24 Januari 2019, beberapa hari selepas menaiki takhta Pahang, baginda telah dipilih sebagai Yang di-Pertuan Agong Malaysia ke-16, menggantikan Muhammad V yang turun takhta pada 6 Januari. Perintah penggantian takhta Pahang secara amnya ditentukan secara kasar oleh primogeniture agnatik. Tiada wanita boleh menjadi pemerintah, dan keturunan garis wanita biasanya dikecualikan daripada penggantian. Dalam struktur politik tradisional Pahang, jawatan Orang Besar Berempat ('empat ketua utama') adalah jawatan terpenting selepas Sultan sendiri. Empat pembesar wilayah keturunan ialah; Orang Kaya Indera Pahlawan, Orang Kaya Indera Perba Jelai, Orang Kaya Indera Segara dan Orang Kaya Indera Shahbandar. Seterusnya dalam hierarki ialah Orang Besar Berlapan ('lapan ketua') dan Orang Besar Enam Belas ('enam belas ketua') yang ditaklukkan kepada pembesar utama.^[35]

Sultan mengetuai dua institusi, Dewan Undangan Negeri dan Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri.^[54] Cawangan perundangan negeri ini ialah Dewan Undangan Negeri yang unikameral ('Dewan Undangan Negeri') yang mana 42 ahlinya dipilih daripada kawasan pilihan raya ahli tunggal. Dewan Undangan Negeri mempunyai kuasa untuk menggubal undang-undang negeri. Kerajaan negeri diketuai oleh seorang Menteri Besar, yang merupakan ahli Dewan Undangan Negeri daripada parti majoriti. Mengikut perlembagaan Pahang, Menteri Besar dikehendaki berbangsa Melayu dan beragama Islam, dilantik oleh raja daripada parti yang menguasai majoriti Dewan Undangan Negeri.^[53] Mengikut konvensyen, pilihan raya negeri diadakan serentak dengan pilihan raya persekutuan, diadakan sekurang-kurangnya sekali setiap lima tahun, yang terbaharu diadakan pada Mei 2018. Pengundi berdaftar berumur 21 tahun ke atas boleh mengundi ahli untuk dewan perundangan negeri.^[55]

Kuasa eksekutif terletak pada Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri mengikut perlembagaan 1959. Ia terdiri daripada Menteri Besar, yang merupakan pengerusinya, dan 13 ahli lain.^[56] Sultan Pahang melantik Menteri Besar dan seluruh dewan daripada ahli Dewan Undangan Negeri. Menteri Besar ialah kedua-dua ketua Majlis Mesyuarat Kerajaan dan ketua Kerajaan Negeri.^[53] Penyandangnya, Dato' Seri Wan Rosdy Wan Ismail daripada United Malays National Organisation, parti komponen utama gabungan Barisan Nasional (BN), dilantik pada 2018, ialah Menteri Besar ke-15.^[57]

Sebagai sebuah negeri persekutuan, Pahang tertakluk kepada sistem perundangan Malaysia yang berasaskan Common Law Inggeris. Mahkamah tertinggi dalam sistem kehakiman ialah Mahkamah Persekutuan, diikuti oleh Mahkamah Rayuan dan Mahkamah Tinggi Malaya. Malaysia juga mempunyai mahkamah khas untuk mendengar kes yang dibawa oleh atau terhadap royalti. Hukuman mati digunakan untuk jenayah berat seperti pembunuhan, keganasan, pengedaran dadah, dan penculikan. Terpisah daripada dan berjalan selari dengan mahkamah sivil, adalah Mahkamah Syariah, yang menggunakan undang-undang Syariah kepada orang Islam dalam bidang undang-undang keluarga dan pemeliharaan agama. Seperti yang diperuntukkan dalam Perkara 3 Perlembagaan Persekutuan, undang-undang Syariah atau Islam adalah perkara undang-undang negeri, diluluskan di Dewan Undangan Negeri. Perkara berkaitan penguatkuasaan undang-undang Syariah terletak di bawah bidang kuasa Jabatan Agama Islam Pahang ('Jabatan Agama Islam Pahang'). Perlembagaan Pahang memberi kuasa kepada Sultan sebagai ketua agama Islam dan adat istiadat Melayu di negeri itu. Majlis negeri yang dikenali sebagai Majlis Ugama Islam dan Adat Resam Melayu Pahang ('Majlis Islam dan Adat Istiadat Melayu Pahang') bertanggungjawab menasihati raja serta mengawal hal ehwal Islam dan adat.^[53]

Subbahagian

Pahang terbahagi kepada 11 daerah pentadbiran, yang seterusnya dibahagikan kepada 66 mukim.^[58] Pada masa ini juga terdapat 4 mukim di Pahang iaitu Genting, Gebeng, Jelai dan Muadzam Shah.^[59] Bagi setiap daerah, kerajaan negeri melantik seorang pegawai daerah yang mengetuai pejabat tanah dan daerah. Daerah pentadbiran boleh dibezakan daripada kawasan kerajaan tempatan di mana yang pertama berurusan dengan pentadbiran tanah dan hasil^[60] manakala yang kedua berkaitan dengan perancangan dan penyampaian infrastruktur asas kepada penduduknya. Sempadan daerah pentadbiran biasanya bersamaan dengan sempadan kawasan kerajaan tempatan tetapi kadangkala mungkin berbeza terutamanya di kawasan bandar. Kerajaan tempatan di Pahang terdiri daripada 3 majlis perbandaran dan 8 majlis daerah.^[61]

Bahagian pentadbiran di Pahang berasal dari zaman Kesultanan Pahang lama, di mana pembesar wilayah dilantik oleh Sultan untuk mentadbir bahagian sejarah negeri itu.^[62] Pembahagian sejarah terbesar ialah; Jelai (bersamaan dengan Daerah Lipis moden), Temerloh, Chenor (bersamaan dengan Daerah Maran moden) dan Pekan, masing-masing ditadbir oleh empat penghulu utama (Orang Besar Berempat). Seterusnya dalam hierarki ialah Orang Besar Berlapan ('lapan ketua') dan kemudian Orang Besar Enam Belas ('enam belas ketua') yang tunduk kepada pembesar utama masing-masing. Yang paling rendah dalam hirarki tradisi ini ialah Tok Empat atau ketua kampung yang tunduk kepada Tok Mukim, yang seterusnya tunduk kepada Tok Penghulu, yang seterusnya tunduk kepada salah seorang daripada enam belas ketua.^[35]

Pada zaman moden, Tok Empat secara rasmi dikenali sebagai Ketua Kampung (harfiahnya 'ketua kampung'), walaupun terus dirujuk sebagai sedemikian secara tidak rasmi. Beliau adalah bawahan seorang Penghulu, ketua mukim, yang seterusnya bawahan kepada pegawai daerah.

Bahagian pentadbiran Pahang
Jerantut Lipis Cameron Highlands Kuantan Pekan Rompin Maran Temerloh Raub Bera Bentong Pulau Tioman
Number	Daerah	Seat	Local government level^[61]	Mukim^[58]	Area (km²)	Population (2010)^[63]
1	Bera	Bandar Bera	Majlis Daerah	Bera, Teriang	2,214	93,084
2	Bentong	Bentong	Municipality	Bentong, Sabai, Pelangai Autonomous sub-districts: Genting Highlands^[64]^[65]	1,381	112,678
3	Cameron Highlands	Tanah Rata	District Council	Hulu Telom, Ringlet, Tanah Rata	712	37,147
4	Jerantut	Jerantut	District Council	Bulau, Hulu Cheka, Hulu Tembeling, Kelola, Kuala Tembeling, Pedah, Pulau Tawar, Tebing Tinggi, Teh, Tembeling	7,561	87,709
5	Kuantan	Kuantan	City	Kuala Kuantan, Hulu Kuantan, Sungai Karang, Beserah, Hulu Lepar, Penor Autonomous sub-districts: Gebeng^[66]	2,960	450,211
6	Lipis	Kuala Lipis	District Council	Batu Yon, Budu, Cheka, Gua, Hulu Jelai, Kechau, Kuala Lipis, Penjom, Tanjung Besar, Telang Autonomous sub-districts: Jelai^[67]	5,198	86,200
7	Maran	Maran	District Council	Bukit Segumpal, Chenor, Kertau, Luit	3,805	113,303
8	Pekan	Pekan	Municipality	Bebar, Ganchong, Kuala Pahang, Langgar, Lepar, Pahang Tua, Pekan, Penyor, Pulau Manis, Pulau Rusa, Temai	3,846	105,822
9	Raub	Raub	District Council	Batu Talam, Dong, Gali, Hulu Dong, Sega, Semantan Hulu, Teras	2,269	91,169
10	Rompin	Kuala Rompin	District Council	Endau, Keratong, Pontian, Rompin, Tioman, Bebar Autonomous sub-districts: Bandar Muadzam Shah^[68]	5,296	110,286
11	Temerloh	Temerloh	Municipality	Bangau, Jenderak, Kerdau, Lebak, Lipat Kajang, Mentakab, Perak, Sanggang, Semantan, Songsang	2,251	155,756

Kerajaan tempatan

Kerajaan tempatan di Malaysia merupakan kerajaan di peringkat paling rendah dalam sesuatu sistem kerajaan di Malaysia. Ia berkuasa untuk mengenakan cukai yang terhad seperti cukai pintu. Selain itu agensi kerajaan ini boleh menguatkuasakan undang-undang kecil (atau by-laws) kepada penduduk yang berada di dalam kawasan pentadbiran mereka. Di antara Kerajaan Tempatan yang terdapat dalam Negeri Pahang ini ialah :

Pemerintah Pahang

Gelaran	Tempoh	Nama Sultan
Raja Bendahara I	1777–1802	Tun Abdul Majid II bin Tun Abbas
Raja Bendahara II	1802-1803	Tun Muhammad II bin Tun Abdul Majid II
Bendahara Paduka Raja	1803–1806	Tun Koddie II bin Tun Abdul Majid II
Bendahara Siwa Raja	1806–1847	Tun Ali bin Tun Koddie
Bendahara Seri Maharaja	1847–1863	Tun Muhammad Tahir bin Tun Ali
Bendahara Seri Maharaja	1863-1881	Tun Ahmad*
Sultan	16 Ogos 1881 - 13 April 1909	Sultan Ahmad al-Muazzam Shah Ibni Almarhum Tun Ali*
Sultan	13 April 1909 - 19 Jun 1917	Sultan Mahmud Shah Ibni Almarhum Sultan Ahmad al-Muazzam Shah
Sultan	19 Jun Jun 1932 - 22 Jun 1932	Sultan Abdullah al-Mu'tassim Billah Shah Ibni Almarhum Sultan Ahmad al-Muazzam Shah
Sultan	22 Jun 1932 - 7 Mei 1974	Sultan Abu Bakar Ri'ayatuddin al-Muadzam Shah Ibni Almarhum Sultan Abdullah al-Mu'tassim Billah Shah
Sultan	7 Mei 1974 - 11 Jan 2019	Sultan Ahmad Shah al-Musta'in Billah Ibni Almarhum Sultan Abu Bakar Ri'ayatuddin al-Mu'adzam Shah
Sultan	11 Jan 2019 - kini	Sultan Abdullah Ri'ayatuddin Al-Mustapa Billah Shah Ibni Almarhum Sultan Ahmad Shah al-Musta'in Billah

^[69]

Tun Ahmad mengubah gelaran Bendahara kepada Sultan pada 16 Ogos 1881 dan bermulalah era kesultanan Pahang yang baru^[70]

Ekonomi

Bahagian KDNK Pahang mengikut sektor (2016)^[71]

Services (49.0%)

Agriculture (23.4%)

Manufacturing (22.1%)

Construction (3.7%)

Mining & Quarrying (1.6%)

Others (0.2%)

Sebagai sebuah negeri persekutuan Malaysia, Pahang adalah ekonomi pasaran berorientasikan negeri yang agak terbuka.^[72] Perbadanan Kemajuan Kerajaan Negeri Pahang, yang ditubuhkan pada 1965, memikul tanggungjawab untuk memacu pembangunan ekonomi dan sosial, dengan menarik pelaburan, menggalakkan pembangunan perindustrian, hartanah dan keusahawanan, serta menubuhkan hab komersial dan perbandaran baharu.^[73] Kerajaan persekutuan, melalui siri inisiatif dan program pembangunan, yang terbaru ialah Wilayah Ekonomi Pantai Timur yang diperkenalkan pada 2007, juga dikreditkan untuk pertumbuhan ekonomi yang teguh dalam beberapa tahun kebelakangan ini. Dengan KDNK berkembang purata 5.6 peratus setiap tahun dari 1971 hingga 2000, Pahang dianggap sebagai negeri membangun.^[74] Pada 2015, ekonomi negeri berkembang sebanyak 4.5%, yang kesepuluh tertinggi di kalangan 15 negeri dan wilayah persekutuan Malaysia, tetapi kemudiannya berkurangan kepada 2% pada 2016.^[75] KDNK per kapita direkodkan pada $7,629.39 pada 2016, manakala kadar pengangguran dikekalkan di bawah 3% dari 2010 hingga 2016.[5] Ekonomi Pahang dari segi keluaran dalam negara kasar (KDNK) pada pariti kuasa beli (PPP) pada 2016 ialah $12.414 bilion, lapan terbesar di Malaysia. Jumlah itu merupakan 4.5% sumbangan kepada KDNK negara, dan sebahagian besarnya didorong oleh tiga aktiviti ekonomi utama; Perkhidmatan (49%), Pertanian (23%) dan Pembuatan (22.1%).^[71]

Dari segi sejarah, menjelang abad ke-19, ekonomi Pahang, seperti pada zaman dahulu, masih banyak bergantung kepada eksport emas. Lombong emas boleh didapati dari Bera ke lembangan sungai Sungai Jelai.^[76] Perlombongan sistematik bermula pada tahun 1889 semasa naungan British, apabila lombong Emas Australia Raub ditubuhkan. Perlombongan bawah tanah yang meluas berlaku di kawasan itu dan ini berterusan sehingga tahun 1985 di mana pada masa itu lombong di Raub menghasilkan hampir 1 juta auns, 85% daripada pengeluaran Semenanjung Malaysia.^[77] Satu lagi barang eksport yang penting ialah bijih timah, yang juga dilombong dalam skala besar. Pengeluaran bijih timah terutamanya tertumpu di Sungai Lembing, di mana pada zaman kegemilangannya, operasi menyaksikan penggalian lombong aci dalam yang merupakan antara yang terbesar, terpanjang dan terdalam di dunia.^[78] Pertumbuhan industri perlombongan memberi impak yang besar kepada masyarakat dan ekonomi Pahang menjelang akhir abad ke-19. Beribu-ribu orang sedang bekerja di lombong-lombong yang mana tempat-tempat itu, akibatnya, menjadi pusat perdagangan penting di negeri.^[79] Dahulu industri penting, industri perlombongan bersama-sama dengan kuari, kini hanya menyumbang 1.6% daripada jumlah KDNK negeri pada 2016.^[71] Industri perlombongan moden juga termasuk mineral lain, khususnya bijih besi dan bauksit. Pahang menyumbang lebih daripada 70% daripada anggaran 109.1 juta tan rizab bauksit Malaysia. Perlombongan bijih, yang digunakan untuk membuat aluminium, melonjak pada 2015 selepas negara jiran Indonesia melarang bahan mentah itu dijual di luar negara. China, sebaliknya, membeli hampir 21 juta tan dari Malaysia, bernilai AS$955.3 juta.^[80] Pengeluaran bijih besi Pahang tertumpu di lombong berskala kecil yang tersebar di seluruh negeri. Bijih besi gred rendah telah digunakan oleh industri salutan paip yang membekalkan sektor minyak dan gas dan loji simen, manakala gred tinggi telah dieksport.^[81]

Sektor perkhidmatan, yang membentuk 49% daripada jumlah KDNK Pahang, sebahagian besarnya dirangsang oleh Perdagangan Borong dan Runcit, Makanan dan Minuman dan Penginapan, yang berjumlah $1.8 bilion pada 2016.^[75] Subsektor ini pula merupakan faktor pendorong utama pertumbuhan industri pelancongan. Dengan kekayaan biodiversitinya, Pahang menawarkan ekopelancongan ke pusat peranginan bukit, pantai dan taman negara. Pada 2014, negeri ini menarik 9.4 juta pelawat, dan angka itu meningkat kepada 12 juta pada 2016. Sektor pertanian merupakan satu lagi sektor ekonomi utama negeri.^[82] Dari segi sejarah ekonomi agraria, pertanian Pahang didominasi oleh pengeluaran sayur-sayuran, padi, keladi dan ubi pada zaman dahulu. Dengan sokongan meluas oleh agensi dan institusi persekutuan seperti FELDA, FELCRA dan RISDA, sektor pertanian berkembang pesat, dengan kemasukan produk seperti getah dan minyak sawit sebagai hasil pertanian utama,^[83]^[84] Negeri ini adalah rumah kepada penempatan FELDA terbesar dikenali sebagai 'Segitiga Jengka' berpusat di Bandar Tun Razak, Daerah Maran. Pahang secara historis merupakan pengeksport utama produk perhutanan seperti cendana, damar dan rotan.^[79] Pada zaman moden, perhutanan kekal sebagai subsektor utama dengan kayu tropika merupakan hasil penting, kerana kawasan hutan yang besar menyokong pengeluaran besar-besaran produk kayu.^[85] Namun kemerosotan pokok matang akibat penuaian intensif sejak kebelakangan ini menyebabkan kelembapan dan amalan perhutanan yang lebih mampan.^[86] Hasil perikanan dan akuakultur juga merupakan sumber pendapatan utama terutamanya bagi masyarakat di pesisir pantai yang panjang dan rangkaian sungai yang besar di negeri ini. Hari ini, pertanian adalah komponen kedua terbesar dalam ekonomi negeri yang merupakan 23% daripada jumlah KDNK negeri. Ia menyumbang kira-kira 12.3% daripada KDNK persekutuan, yang keempat terbesar selepas Sarawak, Sabah dan Johor.^[71] Di bawah pelan induk Wilayah Ekonomi Pantai Timur (ECER), yang diperkenalkan pada 2007, perniagaan tani di negeri ini bersedia untuk meningkatkan lagi rantaian nilai, dengan pengenalan inisiatif pertanian seperti Pusat Penyelidikan dan Pembiakan Lembu Nukleus di Muadzam Shah, Rompin Bersepadu Ladang Nanas, Agrovalley Kuantan-Maran untuk sayur-sayuran berdaun dan jagung, serta Agrovalley Pekan-Rompin-Mersing untuk tembikai, sayur-sayuran, roselle, dan jagung.^[85]

Komponen ketiga terbesar ekonomi Pahang ialah sektor pembuatan. Ia membentuk 22.1% daripada ekonomi negeri^[71] dan pertumbuhannya didorong terutamanya oleh banyak industri berasaskan sumber, termasuk pemprosesan getah, kayu, minyak sawit, petrokimia dan produk halal lain. Industri automotif Pahang yang sedang pesat membangun berpusat di Taman Perindustrian Peramu Jaya di Pekan.^[85] Rumah kepada pemain automotif terkenal termasuk DefTech, Isuzu HICOM Malaysia, Mercedes-Benz dan Suzuki, taman perindustrian itu dijangka berkembang menjadi Taman Automotif Pekan seluas 217 hektar, yang dijadualkan siap pada 2020. Pelan pembesaran itu dijangka mengubah kawasan itu menjadi sebuah hab nasional dan serantau untuk pemasangan kereta, pembuatan alat ganti dan komponen automotif, serta aktiviti penyelidikan dan pembangunan automotif.^[87] Ini akan menjadi sebahagian daripada inisiatif pembuatan di bawah pelan induk Wilayah Ekonomi Pantai Timur (ECER), yang akan turut melibatkan pembangunan taman industri pembuatan lain termasuk Kompleks Petrokimia Bersepadu Gebeng (GIPC), Taman Perindustrian Kuantan Malaysia-China (MCKIP), Taman Teknologi Pahang. (PTP), Taman Bio Bersepadu Kuantan (KIBP), dan Taman Halal Gambang (GHP). Kebanyakan taman perindustrian ini terletak di dalam Zon Ekonomi Khas ECER yang terbentang dari daerah Kerteh, Terengganu di utara hingga daerah Pekan, Pahang di selatan. Dibayangkan untuk menjadi enjin utama pertumbuhan ekonomi dalam ECER, zon ekonomi itu dijangka menarik $23 bilion Pelaburan Langsung Asing dan mewujudkan 120,000 pekerjaan baharu menjelang 2020.^[88]

Industri dan eksport utama Pahang tertumpu kepada pengeluaran kayu-kayan tropika dan herba tradisi seperti tongkat ali disebabkan oleh hutannya yang luas. Walau bagaimanapun, kemerosotan pokok-pokok matang yang diakibatkan oleh penebangan intensif telah menyebabkan keperlahanan dan pengamalan dalam perhutanan.

Produk perikanan juga merupakan sumber pendapatan yang utama, khususnya bagi komuniti-komuniti di garis pinggir laut negeri yang panjang. Ikan kering dan ikan masin merupakan keistimewaan di sini.

Selain itu, Produk perikanan di sepanjang Sungai Pahang ialah Ikan Sangkar terutama ikan Patin dan Talapia rasanya enak, isi lembut dan paling utama tidak hanyir. Ianya popular di Daerah Temerloh, Jerantut, Maran, Bera dan Pekan. Ikan sangkar ini ialah salah satu penyumbang ekonomi kepada penternak, pemborong, penjual makanan ikan, pengusaha restoran dan kedai makan di sekitar daerah-daerah ini. Malah pasaran Ikan Sangkar ini telah mendapat tempahan dan pemintaan mengalakkan di restoran-restoran terkemuka Lembah Klang, Genting Highlands, Johor Bahru malah negara jiran Singapura.

Raub di bahagian tengah Pahang ialah operasi perlombongan emas tunggal yang menguntungkan tetapi rizabnya telah habis dan lombong-lombongnya telah ditutup. Baru-baru ini, teknologi baru telah menyebabkan pengekstrakan menguntungkan semula dan operasi telah bermula semula.

Sungai Lembing pada zaman kegemilangan merupakan sebuah pusat besar bagi perlombongan syaf timah.

Pelombong menggali terowong bawah tanah untuk mendapat bijih timah dan meleburkannya menjadi jongkong. Sekarang, timah tidak lagi dilombong, dan kebanyakan lombong terbanjir. Sungai Lembing merupakan sebuah bandar yang hampir luput dengan prospek yang agak sedikit kecuali pelancongan berdasarkan sejarah perlombongannya.

Kebanyakan industrinya tertumpu kepada produk berasaskan kayu serta pemprosesan petrokimia. Pelabuhan Kuantan adalah salah satu daripada pelabuhan di pantai timur yang paling sibuk dan jaringan pengangkutannya memudahkan penghantaran barangan yang pantas.

Pelancongan masih merupakan sumber pendapatannya yang terbesar dengan sumber semula jadinya yang besar untuk menarik pelawat ke hutan Taman Negara, Pulau Tioman dan Genting Highlands.

Prasarana

Prasarana di Pahang, seperti kawasan pantai timur Semenanjung Malaysia yang lain, masih agak kurang membangun berbanding dengan pantai barat.^[89] Bagi mengurangkan jurang pembangunan, kerajaan persekutuan telah membuat pelaburan yang besar dalam pembangunan berimpak tinggi serta menaik taraf infrastruktur sedia ada. Geran pembangunan kepada kerajaan negeri berjumlah $24.82 juta pada 2017.^[90] Dalam bajet persekutuan 2017, kira-kira $958 juta peruntukan telah diumumkan untuk negeri-negeri Malaysia untuk menambah baik prasarana awam.^[91] Kira-kira 46% daripada bajet tahunan negeri turut diperuntukkan untuk penambahbaikan infrastruktur negeri. Pahang juga membiayai kebanyakan projek infrastrukturnya di bawah konsep penswastaan, melalui 13 badan berkanun negeri termasuk Perbadanan Kemajuan Pahang, Yayasan Negeri Pahang, Pihak Berkuasa Kemajuan Pahang Tenggara, Lembaga Kemajuan Tioman dan Perbadanan Kemajuan Bukit Fraser.^[92] Di bawah Rancangan Malaysia Kesepuluh (2011-2015), $493 juta telah diperuntukkan untuk 351 projek infrastruktur di negeri ini.^[93] Manakala di bawah Rancangan Malaysia Kesebelas (2016-2020), $547 juta telah diperuntukkan kepada Pahang, dengan infrastruktur di kawasan luar bandar diberi perhatian dengan peningkatan bekalan air luar bandar, bekalan elektrik dan liputan jalan raya.^[94]

Semenanjung Malaysia secara keseluruhan termasuk Pahang, mempunyai hampir 100% bekalan elektrik.^[95] Penghantaran dan pengagihan elektrik di negeri Pahang terletak di bawah tanggungjawab syarikat utiliti nasional, Tenaga Nasional.^[96] Loji janakuasa utama di Pahang terletak di Cameron Highlands dengan kapasiti terpasang 250 MW yang menjana kira-kira 643 GWj tenaga hidro.^[97] Voltan penghantaran adalah pada 500 kV, 275 kV dan 132 kV manakala voltan agihan ialah 33 kV, 22 kV, 11 kV dan 415 V tiga fasa atau 240 V fasa tunggal. Kekerapan sistem ialah 50 Hz 1%. Di bawah Penyelesaian Tenaga Menyeluruhnya, Tenaga Nasional juga menawarkan tenaga elektrik yang dibungkus dengan wap dan air sejuk untuk faedah industri tertentu yang memerlukan pelbagai bentuk tenaga untuk aktiviti mereka.^[98]

Akses kepada sumber air yang lebih baik di Malaysia adalah 100%. Bekalan air di Pahang diuruskan oleh Pengurusan Air Pahang Berhad atau Pengurusan Air Pahang Berhad (PAIP). Jabatan ini juga bertanggungjawab dalam perancangan, pembangunan, pengurusan bekalan air serta pengebilan dan kutipan bayaran. Di Pahang, bekalan air kebanyakannya datang dari sungai dan anak sungai dan terdapat kira-kira 79 loji rawatan air yang terletak di pelbagai daerah.^[99] Sumber air yang banyak di Pahang juga penting kepada peningkatan permintaan bekalan air di Greater Kuala Lumpur dan Selangor, pusat perindustrian Malaysia. Kerajaan pusat telah memulakan Projek Pemindahan Air Mentah Pahang-Selangor yang merangkumi pembinaan empangan Kelau di sungai Pahang, serta pemindahan air melalui terowong melalui Banjaran Titiwangsa.^[100]

Bangunan tertinggi di Pahang 1979-2023

Tahun	Nama	Ketinggian	Tingkat	Lokasi
1979–1996	Kompleks Teruntum	87m	22	Kuantan
1996–2001	Amber Court	92.08m	23	Genting Highlands
2001–2017	First World Hotel	154.4m	37	Genting Highlands
2017–2023	Grand ION Delemen	224.5m	42	Genting Highlands
2023–kini	Grand ION Majestic	253m	50	Genting Highlands

Internet dan telekomunikasi

Pada 2016, penembusan jalur lebar internet isi rumah bagi setiap 100 penduduk di Pahang adalah agak tinggi di kalangan negeri di pantai timur, tetapi lebih rendah daripada angka kebangsaan Malaysia, 71.7 berbanding 99.8.^[101] Usaha meluas untuk meningkatkan capaian internet, telah dilaksanakan oleh kerajaan sejak 2007 untuk merapatkan jurang digital, dengan memfokuskan terutamanya kawasan luar bandar. Sejak 2013, program ini telah diperluaskan untuk merangkumi komuniti bandar yang kurang mendapat perkhidmatan. Sehingga 2015, 89 pusat internet telah diwujudkan di Pahang, selain 11 pusat Jalur Lebar Komuniti Mini dan 1 Perpustakaan Jalur Lebar Komuniti. Inisiatif WiFi komuniti (WK) juga telah dilaksanakan oleh kerajaan sejak 2011 untuk menyediakan akses internet percuma melalui hotspot Wifi. Di Pahang sahaja, sejumlah 199 Wi-Fi Komuniti telah disediakan. Dari segi jalur lebar talian tetap, inisiatif jalur lebar pinggir bandar telah digariskan dalam Rancangan Malaysia Kesebelas untuk meningkatkan kebolehcapaian jalur lebar di kawasan pinggir bandar dan luar bandar. Menjelang 2016, bilangan pelabuhan di Pahang berkembang sehingga 7,936 pelabuhan, keempat tertinggi di Malaysia selepas Selangor, Johor dan Perak.^[102]

Penembusan telekomunikasi mudah alih, walaupun semakin popular, adalah lebih rendah berbanding angka nasional bagi setiap 100 penduduk, 130.9 berbanding angka nasional 143.8. Peluasan liputan selular di Pahang dilayan oleh 207 menara komunikasi, dengan liputan jalur lebar mudah alih 3G telah diperluaskan kepada 150 tapak dan jalur lebar mudah alih LTE kepada 42 tapak masing-masing. Untuk menampung permintaan jalur lebar mudah alih berkelajuan tinggi, kapasiti rangkaian teras telah dinaik taraf, dengan rangkaian gentian optik telah diperluaskan pada tahun 2015 kepada jumlah 45.6 km.^[103] Pada 2015, satu inisiatif telah diumumkan oleh kerajaan persekutuan untuk menghubungkan Semenanjung dan negeri Malaysia Timur, Sabah dan Sarawak dengan rangkaian kabel gentian optik dasar laut membawa kapasiti 4 terabit sesaat dengan jarak keseluruhan kira-kira 3,800 kilometer. Kabel dasar laut yang dirancang akan menghubungkan negeri Pahang dan Sabah melalui titik penghubung masing-masing di Cherating dan Kota Kinabalu.^[104]

Pengangkutan

Sama seperti kebanyakan bekas negeri naungan British, Pahang menggunakan jalan dua jalan dengan peraturan lalu lintas kiri. Sehingga 2013, Pahang mempunyai sejumlah 19,132 kilometer (11,888 mi) jalan raya bersambung, dengan 12,425 kilometer (7,721 mi) merupakan laluan negeri berturap, 702 kilometer (436 mi) trek tanah, 2,173 kilometer (1,350 mi) jalan berbatu. , dan 3,832.6 kilometer (2,381.5 mi) jalan persekutuan berturap.^[105] Laluan utama di Pahang ialah Lebuhraya Pantai Timur, yang merupakan lanjutan dari Lebuhraya Kuala Lumpur–Karak, yang menghubungkan pantai timur dan pantai barat Semenanjung Malaysia. Lebuh raya itu melalui 3 negeri semenanjung; Pahang, Terengganu dan Selangor, menghubungkan Pelabuhan Kuantan ke grid nasional dan menghubungkan banyak bandar dan bandar penting di pantai timur ke pusat perindustrian Malaysia di barat. Satu lagi laluan penting, Jalan Tulang Tengah Tengah yang dirangka dalam Rancangan Malaysia Kesebelas, merupakan jalan alternatif ke pantai timur, menghubungkan Kuala Krai di Kelantan dan Daerah Bentong di Pahang.

Laluan kereta api utama ialah Laluan Keretapi Pantai Timur KTM, yang digelar 'Jungle Railway' kerana laluannya yang melalui kawasan pedalaman yang berpenduduk jarang dan berhutan lebat. Ia dikendalikan oleh Keretapi Tanah Melayu Berhad, sebuah syarikat berkaitan kerajaan persekutuan. Tolok meter trek tunggal sepanjang 526 km yang berjalan di antara Gemas di Negeri Sembilan dan Tumpat di Kelantan, secara sejarah digunakan semasa naungan British untuk mengangkut Timah. Laluan kereta api yang lebih maju, landasan berkembar dan Laluan Rel Pantai Timur (ECRL) elektrik MRL, diumumkan pada 2016 sebagai projek di bawah pelan induk ECER, untuk mengangkut penumpang dan kargo. Landasan kereta api baharu sepanjang 688 km yang dirancang akan membentuk tulang belakang infrastruktur pengangkutan pelbagai mod ECER, menghubungkan hab pengangkutan sedia ada di Zon Ekonomi Khas (SEZ) ECER dengan wilayah pantai barat.^[106]

Zon Ekonomi Khas yang berpusat di Kuantan,^[88] merupakan hab pengangkutan utama bagi perkhidmatan bas, laluan udara dan laluan laut bagi seluruh wilayah pantai timur. Terminal Kuantan Sentral berfungsi sebagai hab pengangkutan darat, menawarkan perkhidmatan intranegeri yang menghubungkan semua daerah Pahang, serta perkhidmatan antara negeri yang menghubungkan negeri ini ke seluruh Semenanjung, termasuk Singapura dan Thailand. Pada 2012, kerajaan mengumumkan bahawa Prasarana, yang mengendalikan Rapid KL, akan mengambil alih semua perkhidmatan bas awam di Kuantan di bawah entiti baharu, Rapid Kuantan. Satu-satunya lapangan terbang di Pahang ialah Lapangan Terbang Sultan Ahmad Shah, juga dikenali sebagai Lapangan Terbang Kuantan. Terletak 15 km dari Kuantan, ia menyediakan penerbangan domestik dan antarabangsa. Penerbangan antarabangsa terus menghubungkan negeri ini dengan Singapura. Lapangan terbang itu memberi perkhidmatan kepada syarikat penerbangan nasional Malaysia Airlines dan anak syarikat tambang rendahnya Firefly. Ia juga menempatkan Skuadron ke-6 dan Skuadron ke-19 Tentera Udara Diraja Malaysia.^[107] Kuantan juga menempatkan satu-satunya pelabuhan di Pahang, Pelabuhan Kuantan. Pelabuhan pelbagai guna, yang mengendalikan kedua-dua kontena antara mod dan kargo pukal, merupakan pintu masuk penting laluan perdagangan laut antarabangsa untuk seluruh wilayah pantai timur Semenanjung Malaysia. Sejak 2013, pelabuhan itu memulakan program pembesaran besar-besaran dengan pembangunan Terminal Air Dalam Baharu yang terdiri daripada sambungan dermaga 2 km, untuk disepadukan sepenuhnya dengan Taman Perindustrian Kuantan Malaysia-China (MCKIP) dan taman perindustrian jiran lain dalam Zon Ekonomi Khas. Pelan pembesaran ini, bersama-sama dengan projek pembangunan berimpak tinggi yang lain adalah seiring dengan peningkatan pembangunan ekonomi Koridor Perindustrian Timur.^[88]

Penjagaan kesihatan

Penduduk Pahang telah mendapat manfaat daripada sistem penjagaan kesihatan Malaysia yang maju, akses yang baik kepada air bersih dan sanitasi, dan program sosial dan ekonomi yang kukuh. Perkhidmatan penjagaan kesihatan terdiri daripada pusat dan hospital penjagaan kesihatan primer yang dibiayai cukai dan kerajaan persekutuan, dan perkhidmatan swasta yang berkembang pesat terutamanya terletak di klinik dan hospital doktor di kawasan bandar. Kadar kematian bayi bagi setiap 1000 kelahiran hidup, piawaian dalam menentukan kecekapan keseluruhan penjagaan kesihatan, pada tahun 2010 ialah 7.6.^[88] Setakat angka kebangsaan, kematian bayi jatuh daripada 75 setiap 1000 kelahiran hidup pada tahun 1957 kepada 7 pada tahun 2013.^[108] Jangka hayat semasa lahir pada 2016 ialah 70.8 tahun bagi lelaki dan 76.3 tahun bagi perempuan.^[2]

Sistem penjagaan kesihatan awam di Pahang disediakan oleh lima hospital kerajaan pakar;^[109] Hospital Tengku Ampuan Afzan, Hospital Sultan Haji Ahmad Shah, Hospital Bentong, Hospital Kuala Lipis dan Hospital Pekan, serta hospital daerah lain, klinik kesihatan awam, 1Malaysia klinik, dan klinik desa. Terdapat beberapa hospital swasta di Pahang antaranya Pusat Perubatan Kuantan, Hospital Pakar KPJ Pahang, Pusat Perubatan Darul Makmur, Hospital Pakar PRKMUIP dan Hospital KCDC. Pusat Perubatan UIAM yang terletak di Bandar Indera Mahkota, adalah sebuah hospital pengajaran yang dibiayai oleh kerajaan yang diuruskan oleh Kulliyyah of Medicine, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia. Untuk rawatan pesakit luar, pengamal am boleh didapati di klinik milik swasta yang mudah diakses di kebanyakan taman perumahan.^[110] Ketersediaan perkhidmatan perubatan canggih yang mampu dimiliki telah memberi manfaat kepada negeri ini secara langsung daripada pelancongan perubatan Malaysia yang berkembang pesat.

Sistem kesihatan awam dibiayai terutamanya melalui hasil am dan cukai yang dikutip oleh kerajaan persekutuan, manakala sektor swasta dibiayai terutamanya melalui bayaran luar daripada pesakit dan beberapa insurans kesihatan swasta. Walau bagaimanapun, masih terdapat kekurangan yang ketara dalam tenaga kerja perubatan, terutamanya pakar yang sangat terlatih; oleh itu, rawatan dan rawatan perubatan tertentu hanya tersedia di bandar-bandar besar. Usaha baru-baru ini untuk membawa banyak kemudahan ke bandar lain telah dihalang oleh kekurangan kepakaran untuk menjalankan peralatan yang ada. Akibatnya, penjagaan sekunder ditawarkan di kemudahan perubatan awam yang lebih kecil di pinggir bandar dan kawasan luar bandar, manakala penjagaan tertiari yang lebih kompleks tersedia di hospital serantau dan nasional di kawasan bandar seperti Temerloh dan Kuantan.^[111]

Pendidikan

Pendidikan di Pahang diselia oleh dua kementerian persekutuan, Kementerian Pendidikan yang bertanggungjawab untuk pendidikan rendah dan menengah, dan Kementerian Pengajian Tinggi yang bertanggungjawab ke atas universiti, politeknik dan kolej komuniti. Walaupun pendidikan awam adalah tanggungjawab Kerajaan Persekutuan, Pahang mempunyai Jabatan Pendidikan untuk menyelaraskan hal-hal pendidikan di wilayahnya. Perundangan utama yang mengawal pendidikan ialah Akta Pendidikan 1996. Sistem pendidikan menampilkan pendidikan tadika yang tidak wajib diikuti oleh enam tahun pendidikan rendah wajib, dan lima tahun pendidikan menengah pilihan.^[112] Sekolah dalam sistem pendidikan rendah dibahagikan kepada dua kategori: sekolah rendah kebangsaan, yang mengajar dalam bahasa Melayu, dan sekolah vernakular, yang mengajar dalam bahasa Cina atau Tamil.^[113] Pendidikan menengah dijalankan selama lima tahun. Pada tahun akhir pendidikan menengah, pelajar menduduki peperiksaan Sijil Pelajaran Malaysia.^[114] Sejak program matrikulasi diperkenalkan pada 1999, pelajar yang menamatkan program 12 bulan di kolej matrikulasi boleh mendaftar di universiti tempatan. Mengikut undang-undang Malaysia, pendidikan rendah adalah wajib.^[115] Pendidikan awal kanak-kanak tidak dikawal secara langsung oleh Kementerian Pendidikan seperti yang dilakukan dengan pendidikan rendah dan menengah. Walau bagaimanapun, kementerian mengawasi pelesenan tadika swasta, bentuk utama pendidikan awal kanak-kanak, selaras dengan Standard Kualiti Pra Sekolah Kebangsaan, yang telah dilancarkan pada 2013.^[116]

Sekitar masa kemerdekaan pada tahun 1957, keseluruhan literasi dewasa Tanah Melayu secara amnya agak rendah iaitu 51%.^[117] Menjelang tahun 2000, celik huruf dewasa telah meningkat dengan ketara di Pahang kepada 92.5% dan terus meningkat kepada 95% sepuluh tahun kemudian pada bancian 2010. Daripada angka-angka ini, literasi bandar dicatatkan pada 95% pada tahun 2000 dan meningkat kepada 97.5 pada tahun 2010, manakala literasi luar bandar dicatatkan pada 90% pada tahun 2000 dan meningkat kepada kira-kira 93.5% pada tahun 2010.^[118]

Sehingga 2017, terdapat 736 sekolah di Pahang, iaitu 540 sekolah rendah dan 196 sekolah menengah. Termasuk dalam angka ini ialah 8 sekolah teknik/vokasional dan 18 sekolah menengah agama negeri yang diuruskan oleh Jabatan Agama Islam Pahang.^[119]^[120] Selain sekolah yang dibiayai kerajaan persekutuan dan negeri, terdapat beberapa sekolah swasta antarabangsa di Pahang. Sekolah Antarabangsa Garden, Sekolah Antarabangsa Kuantan, dan Sekolah Islam Antarabangsa Malaysia adalah tiga sekolah antarabangsa utama yang berkhidmat di peringkat rendah dan menengah. Satu lagi sekolah antarabangsa yang terkenal ialah Highlands International Boarding School yang terletak di Genting Highlands yang menyediakan pendidikan menengah.^[121]

Pendidikan tinggi di negeri ini menawarkan sijil, diploma, ijazah pertama dan kelayakan ijazah tinggi. Institusi pengajian tinggi terdiri daripada dua kumpulan besar iaitu institusi awam dan swasta. Institusi awam termasuk universiti, politeknik, kolej komuniti dan institut latihan perguruan. Manakala institusi swasta pula merangkumi universiti swasta, kolej universiti, universiti kampus cawangan luar negara dan kolej swasta. Antara universiti awam yang terkenal ialah Universiti Malaysia Pahang, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia Kampus Kuantan, satu kampus negeri Universiti Teknologi MARA di Jengka, dan dua kampus satelit di Kuantan dan Raub. Pahang juga menempatkan universiti swasta seperti Universiti Automotif Malaysia DRB-Hicom dan Universiti Tenaga Nasional Kampus Sultan Haji Ahmad Shah.^[122]

Demografi

Sejarah kependudukan
Tahun	Pend.	±%
1970	504,945	—
1980	768,801	+52.3%
1991	1,045,003	+35.9%
2000	1,229,104	+17.6%
2010	1,440,741	+17.2%
2020	2,064,384	+43.3%
Sumber: ^[123]

Menurut bancian kebangsaan terkini pada 2010, penduduk Pahang berjumlah 1.5 juta termasuk bukan warganegara Malaysia, menjadikannya negeri kesembilan paling ramai penduduk di Malaysia.^[124] Pada 2017, dengan purata pertumbuhan penduduk tahunan pada 1.61%,^[63] bilangan penduduk diunjurkan meningkat kepada 1.65 juta.^[2] Penduduk Pahang bertaburan di kawasan yang luas menyebabkan negeri ini mempunyai kepadatan penduduk kedua terendah di negara ini selepas Sarawak, dengan hanya 42 orang setiap km2.^[125] Dari segi kumpulan umur, keseluruhan populasi adalah agak muda, orang dalam kumpulan umur 0-14 merupakan 29.4% daripada jumlah penduduk; kumpulan umur 14-64 sepadan dengan 65.4%; manakala warga emas berumur 65 tahun ke atas membentuk 5.2%.^[126] Nisbah lelaki kepada perempuan adalah yang tertinggi di Malaysia iaitu 113,^[125] dengan populasi lelaki dicatatkan pada 0.809 juta berbanding angka populasi perempuan pada 0.615 juta.^[126] Sehingga 2010, kadar kelahiran kasar di Pahang ialah 17.3 bagi setiap 1000 individu, kadar kematian kasar ialah 5.1 bagi setiap 1000 penduduk, dan kadar kematian bayi ialah 7.6 bagi setiap 1000 kelahiran hidup.^[127]

Kira-kira 95% daripada penduduk adalah warganegara Malaysia. Warganegara Malaysia dibahagikan mengikut garis etnik, dengan 75% dianggap bumiputera. Kumpulan terbesar bumiputera yang membentuk 70% penduduk Pahang, adalah orang Melayu, yang ditakrifkan dalam perlembagaan sebagai orang Islam yang mengamalkan adat dan budaya Melayu. Mereka memainkan peranan yang dominan secara politik. Taraf Bumiputera juga diberikan kepada orang asli bukan Melayu tertentu yang membentuk 5% daripada populasi, khususnya kumpulan orang asli yang dikenali sebagai Orang Asli. Orang asli bukan Melayu lain juga termasuk etnik Thai, Khmer, Chams dan orang asli Sabah dan Sarawak. 15.3% daripada populasi adalah berketurunan Cina, manakala mereka berketurunan India merangkumi 4% daripada populasi.^[124] Kehadiran saudagar pelombong Cina telah direkodkan sejak zaman Kesultanan Pahang Tua,^[31] dan masyarakat secara historis dominan dalam komuniti perniagaan dan perdagangan. Imigran dari India, majoritinya Tamil dan mula tiba dalam jumlah yang besar semasa negeri naungan British pada akhir abad ke-19. Setiap warganegara diberikan kad pengenalan cip pintar biometrik yang dikenali sebagai MyKad pada usia 12 tahun, dan mesti membawa kad itu pada setiap masa.

Pada tahun 1957, majoriti besar penduduk menetap di kawasan luar bandar dengan kadar pembandaran hanya 22.2%.^[128] Pembandaran telah meningkat dengan ketara tetapi secara relatifnya pada kadar yang lebih rendah berbanding negeri-negeri lain, disebabkan oleh tanah pertaniannya yang luas. Negeri ini mempunyai kadar pembandaran kedua terendah selepas Kelantan pada bancian 2010, dengan 50.5% penduduk tinggal di kawasan bandar dan selebihnya adalah penduduk luar bandar.^[125] Menjelang 2020, ia telah disasarkan bahawa kadar pembandaran akan mencapai 58.8%.^[129] Pusat bandar utama ialah Kuantan, Temerloh, Bentong dan Pekan, berfungsi sebagai pusat komersial dan kewangan utama Pahang. Disebabkan oleh peningkatan dalam industri intensif buruh, negeri ini mempunyai lebih 74 ribu pekerja asing; kira-kira 5% daripada penduduk, terutamanya bekerja dalam sektor pertanian dan perindustrian.^[124]

Kumpulan etnik

Sebagai sebuah negara berbilang kaum, Malaysia adalah rumah kepada banyak kumpulan etnik. Pada tahun 2016, ia berada di kedudukan ke-59 negara paling pelbagai etnik di dunia dengan indeks pada 0.596. Walau bagaimanapun, kepelbagaian etnik tidak diagihkan sama rata antara negeri dan wilayahnya. Pahang dikategorikan sebagai negeri sederhana kepelbagaian etnik dengan 0.36 indeks kepelbagaian etnik pada tahun 2010. Ia berada di kedudukan ke-5 paling tidak pelbagai di kalangan negeri dan wilayah Malaysia, selepas Terengganu, Kelantan, Melaka dan Perlis. Daerah yang paling sedikit daripada kepelbagaian etnik ialah Pekan, Rompin dan Temerloh (indeks antara 0.1 dan 0.39), dan daerah yang paling banyak kepelbagaian etnik ialah Bentong dan Raub (indeks antara 0.49 dan 0.59) di mana minoriti membentuk sebahagian besar penduduk. Kepelbagaian etnik di Pahang dari segi sejarah adalah tinggi, pada indeks antara 0.5 dan 0.6 pada 1970-an, tetapi menunjukkan arah aliran menurun beberapa dekad kemudian, sebahagian besarnya disebabkan oleh migrasi keluar, kadar kelahiran tinggi penduduk majoriti dan pembukaan tanah pertanian baru khususnya penempatan FELDA, yang menarik ramai imigran dari negeri Malaysia yang lain.^[130]

Kumpulan etnik yang paling dominan ialah Melayu yang membentuk 70% penduduk Pahang, yang ditakrifkan dalam perlembagaan sebagai orang Islam yang mengamalkan adat dan budaya Melayu. Orang Melayu pula, boleh dibahagikan lagi kepada beberapa sub-etnik, yang mana yang paling dominan ialah Melayu Pahang. Dari segi sejarah, komuniti itu boleh ditemui dalam sistem sungai yang luas di Pahang dan menonjol dalam sejarah negeri ini. Terdapat juga masyarakat kecil Melayu Pahang di lembah Sungai Lebir di Kelantan dan bahagian hulu beberapa sungai berhampiran sempadan Perak dan Selangor, keturunan pelarian daripada perang saudara yang melanda tanah air mereka pada abad ke-19.^[131] Orang Melayu Terengganu, satu lagi sub-etnik pantai timur, berasal dari jalur sempit perkampungan dan pekan nelayan yang kadang-kadang tidak bersebelahan di sepanjang pantai Pahang.^[132] Sub-etnik Melayu penting lain termasuk orang Kelantan dan Kedah, yang masing-masing berhijrah dari Kelantan dan Kedah, dan boleh ditemui di pusat bandar utama dan penempatan pertanian.

Orang Melayu secara kolektif dirujuk sebagai bumiputera bersama dengan orang asli bukan Melayu lain yang merupakan kira-kira 5% daripada penduduk negeri ini. Masyarakat Orang Asli membentuk kumpulan peribumi bukan Melayu yang paling dominan. Menurut bancian 2010, Pahang mempunyai penduduk Orang Asli terbesar di Malaysia iaitu 64,000 orang, diikuti Perak dengan 42,841 orang.^[133] Orang Asli di Pahang dikelompokkan kepada 3 kumpulan besar; Negrito, Senoi dan Melayu Proto. Kira-kira 40% daripada mereka tinggal berhampiran atau di dalam kawasan hutan, dan terlibat dalam aktiviti swiddening serta memburu dan mengumpul hasil hutan. Ada juga yang mengamalkan pertanian kekal dan menguruskan ladang getah, kelapa sawit atau koko sendiri. Sebilangan yang sangat kecil, terutamanya di kalangan kumpulan Negrito, masih separa nomad dan bergantung kepada kelimpahan bermusim hutan. Disebabkan oleh pemodenan yang meluas, sebilangan besar daripada mereka boleh ditemui di kawasan bandar yang masih hidup dengan pekerjaan bergaji atau bergaji. Ketiga-tiga kumpulan Orang Asli itu boleh dibahagikan lagi kepada beberapa suku kaum yang lebih kecil yang secara tradisinya bermastautin di bahagian geografi tertentu Pahang. Suku Bateq kumpulan Negrito boleh ditemui di bahagian utara Pahang. Dua suku kaum Senoi, Semaq Beri dan Semai juga bermastautin di utara Pahang. Dua lagi suku kaum Senoi, Chewong dan Jah Hut boleh ditemui di tengah Pahang. Manakala bahagian selatan negeri ini dikuasai oleh suku kaum Melayu Proto iaitu Jakun, Temoq, Semelai dan Temuan.^[134]

Minoriti terdiri daripada Cina dan India membentuk secara kolektif kira-kira 19.5% daripada populasi. Mereka adalah keturunan imigran dari China dan India yang datang beramai-ramai semasa negeri naungan British untuk bekerja di lombong, ladang getah dan pelbagai sektor perkhidmatan. Mereka tertumpu terutamanya di daerah barat Raub dan Bentong serta kawasan bandar lain.

Anggaran Penduduk Di Pahang Mengikut Etnik (2023)

Bumiputera (77.18%)

Cina (13.39%)

India (3.40%)

Lain-lain (0.58%)

Bukan warganegara (5.45%)

Rujukan: Jabatan Perangkaan Malaysia

**Anggaran penduduk mengikut kumpulan etnik (2023)**^[135]
Etnik	Bilangan
Bumiputera	1,267,900
Cina	219,900
India	55,800
Lain-lain	9,500
Bukan warganegara	89,600
Jumlah	1,642,700*

Agama

Religion in Pahang (2010)^[136]
Religion			Percent
Islam			74.9%
Buddha			14.4%
Hindu			4.0%
Tiada agama			2.7%
Kristian			1.9%
Lain-lain			0.9%
Anu			0.7%
Agama rakyat Cina			0.5%

Perlembagaan Pahang menetapkan Islam sebagai agama negeri, tetapi memberikan kebebasan untuk memanifestasikan agama lain di wilayahnya. Dalam bidang undang-undang keluarga dan pemeliharaan agama, undang-undang Syariah digunakan untuk orang Islam dan berada di bawah bidang kuasa mahkamah Syariah. Bidang kuasa mahkamah Syariah terhad kepada orang Islam dalam perkara-perkara seperti perkahwinan, pewarisan, perceraian, murtad, penukaran agama, dan hak penjagaan antara lain. Tiada kesalahan jenayah atau sivil lain berada di bawah bidang kuasa mahkamah Syariah, yang mempunyai hierarki yang serupa dengan Mahkamah Sivil. Walaupun menjadi mahkamah tertinggi negara, Mahkamah Sivil tidak mendengar perkara yang berkaitan dengan amalan Islam.^[137] Perkara berkaitan penguatkuasaan undang-undang Syariah terletak di bawah bidang kuasa Jabatan Agama Islam Pahang ('Jabatan Agama Islam Pahang'). Perlembagaan Pahang memberi kuasa kepada Sultan sebagai ketua agama Islam dan adat istiadat Melayu di negeri itu. Majlis negeri yang dikenali sebagai Majlis Ugama Islam dan Adat Resam Melayu Pahang ('Majlis Islam dan Adat Istiadat Melayu Pahang') bertanggungjawab menasihati raja serta mengawal hal ehwal Islam dan adat. Islam Sunni mazhab Syafi'i adalah cabang Islam yang dominan,^[138]^[139] dan menjadi asas kepada keputusan mahkamah Syariah dan undang-undang Syariah yang diluluskan di Dewan Undangan Negeri Pahang.

Menurut angka Banci Penduduk dan Perumahan 2010, kepercayaan etnik dan agama sangat berkait rapat. Kira-kira 74.9% penduduk menganut agama Islam, 14.4% menganut agama Buddha, 4% Hindu, 2.7% tiada agama, 1.9% Kristian.^[136]

Perlembagaan Malaysia mentakrifkan apa yang menjadikan seorang "Melayu", memandangkan orang Melayu ialah mereka yang beragama Islam, berbahasa Melayu dengan kerap, mengamalkan adat istiadat Melayu, dan tinggal atau mempunyai nenek moyang dari Malaysia dan Singapura.^[140]^{[sumber terbitan sendiri]} Oleh itu, semua orang Melayu adalah semestinya muslim. Statistik dari Banci 2010 menunjukkan bahawa 89.4% penduduk Cina mengenal pasti sebagai penganut Buddha, dengan minoriti penganut yang ketara dikenal pasti sebagai Kristian (6.7%), agama rakyat Cina (2.8%) dan Islam (0.4%). Majoriti penduduk India mengenal pasti sebagai Hindu (90.3%), dengan bilangan minoriti yang ketara dikenal pasti sebagai Muslim (3.6%), Kristian (2.5%) dan Buddha (2.3%). Masyarakat bumiputera bukan Melayu kebanyakannya adalah Ateis (51.9%), dengan minoriti yang ketara dikenal pasti sebagai Muslim (11.8%) dan Kristian (11.7%).^[141]

Bahasa

Bahasa rasmi dan bahasa negeri Pahang ialah Bahasa Melayu Baku,^[142] satu bentuk kepiawaian Bahasa Melayu yang ditetapkan oleh Dewan Bahasa dan Pustaka.^[143] Istilah mengikut dasar kerajaan persekutuan ialah Bahasa Malaysia (harfiahnya "bahasa Malaysia")^[144] tetapi dalam perlembagaan persekutuan terus merujuk kepada bahasa rasmi sebagai Bahasa Melayu.^[145] Akta Bahasa Kebangsaan 1967 menetapkan tulisan Latin (Rumi) sebagai tulisan rasmi bahasa kebangsaan, tetapi membenarkan penggunaan tulisan Jawi tradisional.^[146] Jawi masih digunakan dalam dokumen rasmi jabatan dan majlis agama Islam negeri, papan tanda jalan dan bangunan, dan juga diajar di sekolah rendah dan agama. Pada 2018, Pemangku Raja Pahang ketika itu dalam titah diraja, menyatakan hasrat baginda agar penggunaan Jawi yang lebih meluas di papan tanda jalan, premis perniagaan, papan tanda pejabat, agensi kerajaan dan semua pejabat pendidikan negeri di negeri ini. Antara maklum balas terawal terhadap titah diraja itu ialah Majlis Perbandaran Kuantan yang mengumumkan penguatkuasaan menjelang 2019.^[147] Bahasa Inggeris kekal sebagai bahasa kedua yang aktif, dengan penggunaannya dibenarkan untuk beberapa tujuan rasmi di bawah Akta Bahasa Kebangsaan 1967.^[146]

Bahasa Melayu yang dituturkan di Pahang boleh dibahagikan lagi kepada beberapa ragam dialek Melayu. Bahasa Melayu Pahang ialah dialek Melayu yang paling dominan dituturkan di sepanjang sistem sungai yang luas di Pahang, tetapi ia wujud bersama dengan dialek Melayu lain yang dituturkan secara tradisi di negeri ini. Di sepanjang pesisir pantai Pahang, bahasa Melayu Terengganu dituturkan di kawasan sempit kampung dan pekan nelayan yang kadangkala tidak bersebelahan. Dialek lain yang dituturkan di Pulau Tioman ialah varian Melayu yang berbeza dan paling rapat berkaitan dengan subdialek Melayu Kepulauan Riau yang dituturkan di kepulauan Natuna dan Anambas di Laut China Selatan, bersama-sama membentuk kesinambungan dialek antara Melayu Borneo dengan Tanah Besar Semenanjung/Melayu Sumatra. Bahasa Kelantan dan Kedah, bersama-sama dialek Melayu yang lain juga dituturkan oleh imigran dari negeri Malaysia yang lain.

Pahang juga merupakan rumah kepada majoriti bahasa Orang Asli, kebanyakannya tergolong dalam cabang Austroasiatik Asli seperti Semai, Batek, Semoq Beri, Jah Hut, Temoq, Che Wong, Semelai (walaupun diiktiraf sebagai "Melayu Proto"), Temiar dan Mendriq. Selain bahasa Austroasiatik, bahasa Proto-Melayu yang merupakan cabang Austronesia juga dituturkan, kebanyakannya Temuan dan Jakun.

Cina Malaysia kebanyakannya bercakap dialek Cina dari wilayah selatan China. Varieti Cina yang lebih biasa di negara ini ialah Mandarin, Hokkien, Hakka, Kantonis, Hainan dan Fuzhou.

Bahasa Tamil digunakan terutamanya oleh orang Tamil, yang membentuk majoriti orang India Malaysia.

Kebudayaan

Sebagai negeri yang kurang kepelbagaian etnik, budaya tradisional Pahang sebahagian besarnya didominasi oleh budaya orang asli, kedua-dua orang Melayu dan Orang Asli. Kedua-dua budaya menjejaki asal usulnya dari peneroka awal di negeri ini yang terdiri terutamanya daripada pelbagai puak Austronesia dan Austroasia yang berbahasa Melayu dan Mon-Khmer.^[148]^[149] Sekitar pembukaan era biasa, Buddhisme Mahayana telah diperkenalkan ke rantau ini, di mana ia berkembang pesat dengan penubuhan negara Buddha dari abad ke-5.^[22] Budaya Melayu berkembang pesat semasa era Srivijayan, dan Melayuisasi semakin rancak selepas Pahang ditubuhkan sebagai Kesultanan Melayu-Islam pada tahun 1470. Perkembangan banyak pusat yang dikuasai orang Melayu di negeri itu, menarik sebahagian daripada orang asli untuk memeluk Melayu dengan memeluk Islam, mencontohi pertuturan Melayu dan pakaian mereka.^[150] Orang Melayu Pahang berkongsi ciri-ciri budaya yang sama dengan sub-kumpulan orang Melayu lain yang berasal dari semenanjung Tanah Melayu. Mereka khususnya berkait rapat dengan orang-orang di pantai timur semenanjung seperti Melayu Thai, Melayu Terengganu dan Melayu Kelantan.^[151]

Tidak seperti budaya Melayu yang agak homogen, ciri-ciri budaya Orang Asli diwakili oleh identiti suku kaum yang sangat pelbagai. Sebelum tahun 1960, pelbagai kumpulan orang asli tidak secara sedar mengamalkan penanda etnik yang sama untuk membezakan diri mereka daripada orang Melayu. Label 'Orang Asli' itu sendiri dari segi sejarah berasal dari British. Setiap suku mempunyai bahasa dan budaya sendiri, dan menganggap dirinya berbeza daripada yang lain. Identiti mikro ini sebahagian besarnya diperoleh secara spatial, dari kawasan geografi yang mereka menetap secara tradisional. Keistimewaan budaya mereka adalah relatif hanya kepada masyarakat Orang Asli yang lain, dan perbezaan yang dirasakan ini cukup besar untuk setiap kumpulan menganggap dirinya unik daripada yang lain.^[152]

Pada tahun 1971, kerajaan mewujudkan "Dasar Kebudayaan Kebangsaan", mentakrifkan budaya Malaysia. Ia menyatakan bahawa budaya Malaysia mesti berasaskan budaya orang asli Malaysia, supaya ia boleh menggabungkan unsur-unsur yang sesuai daripada budaya lain, dan Islam mesti memainkan peranan di dalamnya.^[153] Ia juga memartabatkan bahasa Melayu melebihi bahasa lain.^[154] Campur tangan kerajaan dalam budaya ini telah menimbulkan kemarahan dalam kalangan masyarakat imigran yang merasakan kebebasan budaya mereka berkurangan. Kedua-dua persatuan Cina dan India telah menyerahkan memorandum kepada kerajaan, menuduhnya menggubal dasar budaya yang tidak demokratik.^[153]

Seni

Seni visual tradisional kebanyakannya tertumpu kepada bidang ukiran, tenunan, dan pertukangan perak,^[155] dan berkisar dari bakul tenunan tangan dari kawasan luar bandar hinggalah karya perak mahkamah Melayu. Orang Melayu secara tradisinya telah menghiasi monumen, perahu, senjata, kubur, alat muzik, dan perkakas mereka dengan motif flora, kaligrafi, geometri dan ciri kosmik.^[156] Karya seni biasa termasuk keris hiasan, set kacang kumbang, dan kain tenun batik dan songket. Industri tenun tangan Melayu dikesan asal usulnya sejak abad ke-13 apabila laluan perdagangan timur berkembang pesat di bawah dinasti Song.^[157] Menjelang abad ke-16, industri tenunan sutera di Pahang telah menyempurnakan gaya yang dipanggil Tenun Pahang, kain pakaian khas yang digunakan dalam pakaian dan pakaian khas Melayu tradisional bagi raja-raja Pahang dan pegawai istana.^[158] Selain tenunan sutera, tenunan batik telah menjadi sebahagian daripada industri kotej kecil di negeri ini. Walaupun tidak begitu popular, batik Pahang, bagaimanapun, berkembang maju sebagai industri kecil di pinggir kemasyhuran batik Terengganu dan Kelantan.^[159] Selama berabad-abad, gaya tersendiri Baju Kurung telah dibangunkan di Pahang, biasanya dikenali sebagai Baju Kurung Pahang atau Baju Riau-Pahang, atau kadangkala dipanggil Baju Turki. Ini adalah gaun gaya gaun panjang, dipotong di bahagian hadapan dengan 7 butang atau lebih dan dipakai dengan sarung.^[160]^[161]

Muzik Melayu tradisional berasaskan alat perkusi,^[162] yang paling penting ialah gendang (gendang). Terdapat sekurang-kurangnya 14 jenis gendang tradisional.^[163] Dram dan alat perkusi tradisional lain dan selalunya dibuat daripada bahan semula jadi.^[163] Muzik tradisional Pahang boleh diklasifikasikan sebagai sejenis sastera lisan lama dalam bentuk puisi, yang wujud dalam beberapa genre yang berbeza. Yang paling ketara ialah set 36 buah lagu dalam tarian Indung.^[164] Genre lain yang penting ialah himpunan lagu penyembuhan dalam tarian Saba yang biasa dipersembahkan menggunakan azimat shamanistik^[164] Terdapat genre lain yang wujud, antaranya ialah lagu-lagu daripada tarian tradisional Mayang', Limbung dan Lukah, lagu-lagu daripada Dikir Rebana, Berdah, Main Puteri. dan persembahan Ugam, serta Lagu dodoi (lullabies), Lagu bercerita (lagu bercerita) dan Lagu Permainan (lagu permainan kanak-kanak).^[165]^[166] Lagu-lagu rakyat Pahang popular lain termasuklah; Walinung Sari, Burung Kenek-Kenek, Pak Sang Bagok, Lagu Zikir, Lagu Orang Muda, Pak Sendayung, Anak Ayam Turun Sepuluh, Cung-Cung Nai, Awang Belanga, Kek Nong atau Dayang Kek Nong, Camang Di Laut, Datuk Kemenyan Tunggal, Berlagu Ayam, Walida Sari, Raja Donan, Raja Muda, Syair Tua, Anak Dagang, Puteri Bongsu, Raja Putera, Puteri Mayang Mengurai, Puteri Tujuh, Pujuk Lebah, Ketuk Kabung (Buai Kangkong) dan Tebang Tebu.^[167]

Bentuk teater ritual di kalangan orang Melayu Pahang termasuklah Main Puteri,^[168] Saba^[164] dan pelbagai bentuk persembahan Ugam. Terdapat Ugam Mayang, Ugam Lukah, Ugam Kukur dan Ugam Serkap, semuanya melibatkan khayal dan berfungsi sebagai agen penyembuhan oleh seorang Bomoh. Ugam Mayang juga terkenal di Terengganu dan seluruh Malaysia sebagai Ulek Mayang.^[169] Salah satu teater tarian yang paling popular ialah Mak Yong, yang turut dipersembahkan di Kelantan dan Terengganu.^[170] Bentuk tarian popular juga termasuk Joget Pahang (gaya tempatan Joget),^[171] Zapin Pekan dan Zapin Raub (gaya tempatan Zapin),^[172] dan Dikir Pahang atau Dikir Rebana (bentuk zikir atau nyanyian agama yang diubahsuai dan disekularkan, juga dipersembahkan di Kelantan sebagai Dikir barat).^[164] Dikir Rebana yang dibahagikan lagi kepada Dikir Maulud dan Dikir Berdah, mempunyai banyak lagu yang dimainkan oleh kumpulan 5 hingga 7 orang dan secara sejarah dipersembahkan di istana diraja. Seni persembahan Pahang juga merangkumi beberapa bentuk tarian asli seperti Limbung, Labi-Labi, Pelanduk dan Indung.^[173] Satu bentuk gamelan tersendiri yang diterima pakai daripada budaya Jawa pada zaman Empayar Johor, dikenali sebagai Gamelan Melayu atau Gamelan Pahang, membentuk warisan ensembel muzik utama di negeri ini dan dinaungi oleh istana diraja Pahang sejak abad ke-19.^[174]

Pahang mempunyai tradisi lisan yang kuat yang telah wujud sejak sebelum kedatangan tulisan, dan berterusan sehingga kini. Cerita rakyat Melayu terkenal asal Pahang, termasuk cerita bardik seperti lagenda Putri Walinong Sari, Sang Kelembai, Seri Gumum dari Tasik Chini, dan buaya putih Seri Pahang dari Sungai Pahang. Selain kesusasteraan lisan, tradisi kesusasteraan di Pahang ditelusuri sejak zaman Kesultanan Pahang lama. Sumbangan kepada kekayaan sastera Melayu Klasik dibuktikan dalam bentuk sastera undang-undang seperti Hukum Kanun Pahang dan sastera sejarah seperti Hikayat Pahang.

Masakan

Masakan tradisional Pahang menampilkan banyak makanan laut, sama seperti masakan tradisional negeri lain. Dari sungai dan tasiknya datang ikan air tawar seperti patin (Pangasius). Hidangan tertentu dikongsi dengan kumpulan Melayu lain, seperti Singgang, Tembosa, Satak dan Lempeng Nyiur yang juga biasa ditemui di Kelantan dan Terengganu.^[175] Sementara beberapa hidangan daerah lain disediakan dalam gaya Pahang seperti Ikan Bakar Petai dan Laksa Pahang. Terdapat juga hidangan asing yang popular disediakan dengan gaya Pahang yang jelas seperti Murtabak Mengkasar dan Puding Diraja ('Puding Diraja'), kedua-duanya boleh didapati di ibu kota diraja Pahang, Pekan.^[176]

Makanan ruji dalam tradisi kulinari Pahang adalah nasi, yang juga biasa dalam mana-mana budaya Asia yang lain. Nasi biasa dihidangkan bersama gulai atau singgang, ulam dan perasa sambal. Sambal yang popular ialah sambal hitam, sambal tempoyak dan sambal belacan. Salah satu gulai yang terkenal di Pahang yang telah menjadi hidangan istimewa negeri ini ialah Gulai Tempoyak Patin. Hidangan ini terdiri daripada ikan patin yang berair dan lembut dimasak dalam kari yang diperbuat daripada tempoyak (durian yang diperam).^[176] Gulai Pahang lain yang terkenal ialah Gulai Patin Asam Rebus (hidangan yang serupa dengan Gulai Tempoyak Patin tetapi sup atau kuah berair, rasanya sedikit masam dan pedas) dan Asam Rong (gulai rasa masam dan sedikit pahit yang diperbuat daripada buah pokok getah yang diproses).^[176] Hidangan Pahang popular lain ialah Nasi Kebuli, Opor Daging dan Paceri Nenas.^[176]^[177]

Cuti dan perayaan

Orang Pahang mengadakan beberapa cuti dan perayaan sepanjang tahun. Ada yang diwartakan secara persekutuan pada hari kelepasan am dan ada yang dipatuhi secara eksklusif di dalam negeri. Perayaan lain disambut oleh kumpulan etnik atau agama tertentu, dan cuti utama setiap kumpulan utama telah diisytiharkan sebagai hari kelepasan am. Hari Hol Pahang ialah cuti umum memperingati tarikh kemangkatan bekas Sultan Abu Bakar. Cuti itu diperhatikan setiap 7 Mei. Hari Keputeraan Sultan Pahang disambut sebagai cuti umum pada 24 Oktober. Hari kelepasan kebangsaan lain yang paling diperhatikan ialah Hari Merdeka (Hari Kemerdekaan) pada 31 Ogos, memperingati kemerdekaan Persekutuan Tanah Melayu pada tahun 1957.^[178] Hari Malaysia pada 16 September memperingati persekutuan pada tahun 1963.^[179] Hari kelepasan kebangsaan lain yang ketara ialah Hari Pekerja (1 Mei) dan hari jadi Raja (minggu pertama bulan Jun).^[178]

Hari kelepasan orang Islam adalah menonjol kerana Islam adalah agama negeri; Hari Raya Puasa (juga dikenali sebagai Hari Raya Aidilfitri, Bahasa Melayu untuk Hari Raya Aidilfitri), Hari Raya Haji (juga dipanggil Hari Raya Aidiladha, Bahasa Melayu untuk Hari Raya Aidil Adha), Maulidur Rasul (hari lahir Nabi), dan Nuzul Al-Quran.^[178] Orang Cina menyambut perayaan seperti Tahun Baru Cina dan lain-lain yang berkaitan dengan kepercayaan tradisional Cina. Majoriti orang Cina yang juga beragama Buddha, menyambut Hari Wesak. Penganut Hindu di Pahang menyambut Deepavali, perayaan cahaya,^[180] manakala Thaipusam, walaupun cuti umum persekutuan yang penting, tidak diwartakan sebagai cuti umum negeri. Masyarakat Kristian Pahang meraikan sebahagian besar cuti yang disambut oleh penganut Kristian di tempat lain, terutamanya Krismas dan Paskah. Walaupun kebanyakan perayaan dikenal pasti dengan kumpulan etnik atau agama tertentu, perayaan adalah universal. Dalam adat yang dikenali sebagai "rumah terbuka" semua rakyat Malaysia mengambil bahagian dalam perayaan orang lain, sering mengunjungi rumah mereka yang mengenali perayaan itu.^[181]

Kebudayaan masyarakat Pahang amat berkait rapat dengan kehidupan masyarakat melayu. Pada zaman sebelum kemerdekaan, seni silat merupakan antara aktiviti seni yang menarik minat anak-anak muda. Hinggalah negeri Pahang terkenal kerana memiliki ramai pendekar dan pahlawan hebat seperti Mat Kilau, Tok Gajah, Mat Lela, Datuk Bahaman, Panglima Muda Jempul,Pendekar Mat Arif dan ramai lagi yang nama mereka telah dipadam oleh British dalam sejarah. Selain itu, dalam aktiviti kesenian juga orang-orang Pahang telah lama pandai bermain Dikir Pahang.

Orang melayu pahang masyarakat melayu pahang bercakap dalam dialek iaitu bahasa melayu pahang

Suatu ketika dahulu, persembahan wayang kulit pernah bertapak di negeri Pahang dimana ianya dikenali sebagai Wayang Pahang. Walau bagaimanapun, teater tradisional ini telah lama lenyap dari bumi Pahang.

Sukan

Sukan di Pahang ditadbir melalui Jawatankuasa Belia dan Sukan Negeri, dipengerusikan oleh Ahli Majlis Mesyuarat Kerajaan Negeri.^[182] Jabatan Belia dan Sukan Negeri Pahang ialah sebuah cawangan Jabatan Belia dan Sukan Negara, sebuah jabatan di bawah Kementerian Belia dan Sukan. Bagi melahirkan lebih ramai atlet dan menambah baik serta meningkatkan taraf sukan di negeri ini, Majlis Sukan Negeri Pahang telah ditubuhkan pada tahun 1984.^[183] Polo dinaungi secara eksklusif oleh Kerabat Diraja negeri selain bola sepak persatuan. Ditubuhkan pada tahun 1926, Kelab Polo Diraja Pahang merupakan salah satu kelab Polo tertua di negara ini. Pada 1990-an, kelab itu memulakan Royal Pahang Classic, kejohanan gol tinggi tahunan yang membawa pemain terbaik dunia untuk bermain di Pekan, Pahang.^[184] Tiga sukan paling popular di peringkat kebangsaan ialah bola sepak persatuan, badminton dan hoki padang. Sultan Ahmad Shah dan puteranya Tengku Abdullah adalah tokoh terkenal Persatuan Bola Sepak Malaysia, setelah mengetuai badan induk persatuan bola sepak selama lebih tiga dekad. Tengku Abdullah yang merupakan presiden Konfederasi Hoki Malaysia dari 2008 hingga 2015, juga merupakan ahli Majlis FIFA dan presiden Persekutuan Hoki Asia. Di Malaysia, Pahang menjadi tuan rumah Sukan SUKMA edisi keenam pada 1996 dan edisi kelima belas pada 2012. Negeri ini juga mempunyai wakilnya dalam kem kebangsaan yang bersaing di pelbagai acara sukan antarabangsa.

Negeri ini dilayan oleh 6 kompleks sukan utama, diuruskan oleh Jabatan Belia dan Sukan,^[185] dua stadium serbaguna dan sebuah stadium bola sepak. Stadium Darul Makmur di Kuantan merupakan stadium utama Pahang FA yang bersaing dalam Liga Super Malaysia, Kuantan FA yang bersaing dalam Liga Perdana Malaysia, dan Shahzan Muda F.C. yang bersaing dalam Liga FAM Malaysia. Stadium Tun Abdul Razak yang terletak di Daerah Maran adalah stadium rumah bagi Felda United F.C., satu lagi pasukan utama dalam Liga Super Malaysia. Stadium Mini Temerloh ialah tempat kedua Pahang FA dan Shahzan Muda.

Sukan tradisional termasuk Silat Melayu, gaya seni mempertahankan diri yang paling biasa juga diamalkan di negeri lain di Malaysia, Brunei, dan Singapura. Silat Melayu yang diamalkan di Pahang adalah pelbagai, dengan perbezaan yang besar dalam alat latihan, kaedah dan falsafah merentasi sekolah dan gaya yang berbeza. Silat Melayu Pahang secara umumnya boleh dibahagikan kepada dua kumpulan besar. Gaya seperti Lincah, Gayong dan Cekak yang diamalkan secara meluas di peringkat kebangsaan di Malaysia, wujud bersama gaya tempatan Pahang eklektik seperti Silat Terlak, Silat Lian, Silat Tari Pulut, Silat Melayu Lok Keris 9, Silat Sendeng 2 Beradik, Silat Tongkat Panding Juan, Silat Laksamana, Silat Sutan Muaakad, Silat Pedang, Silat Setimbun Tulang, Silat Carik Kapor dan Silat Sangkar Maut.^[168]

Garis pantai Pahang yang panjang dan sistem sungai yang luas sesuai untuk pelbagai jenis sukan air dan aktiviti. Berakit, belayar, jet ski, selam skuba dan meluncur adalah antara sukan air yang popular. Musim meluncur lazimnya bermula dari Oktober–November hingga Februari–Mac, di mana pantai di Pantai Timur menjadi zon bahaya tidak boleh masuk semasa musim tengkujuh disebabkan angin kencang dan ombak ganas. Di Pahang, pantai Cherating adalah antara tempat yang paling popular untuk meluncur di Malaysia.^[186]

Pelancongan

Pelancongan membentuk salah satu sektor terbesar ekonomi negeri Pahang, menyumbang kira-kira 26% daripada keseluruhan ekonomi negeri.^[187] Pada 2016, negeri ini menjadi tuan rumah kepada 12.8 juta pelawat dengan pendapatan bernilai lebih RM7 bilion. 2.9 juta daripada angka ini adalah pelancong asing terutamanya dari Singapura, China, dan Indonesia,^[188] dengan Genting Highlands dan Kuantan, kekal sebagai destinasi teratas.^[189] Pelancong domestik membentuk baki 9.9 juta.^[188] Lima tempat teratas yang paling ramai dikunjungi rakyat Malaysia di Pahang ialah Cameron Highlands, Genting Highlands, Teluk Cempedak, Taman Air Gambang dan Cherating.^[189] Daripada hotel yang dinilai oleh Kementerian Pelancongan dan Kebudayaan, Pahang mempunyai nisbah hotel mewah ketiga tertinggi selepas Kuala Lumpur dan Sabah. Pahang juga mencatatkan kadar penghunian tertinggi pada 81.1%, dengan Kuala Lumpur dan Selangor mencatatkan kadar penghunian kedua dan ketiga tertinggi masing-masing pada 69.7% dan 68.2%.^[190] Hotel First World yang terletak di Genting Highlands yang menempatkan 7,351 bilik, kini merupakan hotel terbesar di dunia.^[191]

Pahang melaksanakan dasar pembangunan pelancongan negara di peringkat negeri, di samping rancangan pembangunan zon pantai yang merangkumi pertimbangan pelancongan.^[192] Diberkati dengan kekayaan biodiversiti, Pahang menawarkan ekopelancongan dalam semua bentuknya. Dari tanah tinggi dan hutan hujan hingga ke pulau dan pantai, ia mempamerkan tarikan yang terbaik di dunia. Pelancongan konvensional di sepanjang pantai berlaku terutamanya di pantai utara Kuantan, di mana terdapat bandar pantai terkenal seperti Cherating, Batu Hitam dan Beserah. Pulau Tioman adalah sumber pulau utama Pahang. Perairan mengelilingi seluruh pulau dan kumpulan Pulau Seri Buat, berjumlah sembilan pulau, adalah taman laut yang diwartakan.

Puncak tertinggi Semenanjung Malaysia, Gunung Tahan, boleh diakses melalui Pahang.^[192] Pahang juga mengandungi tiga stesen bukit utama Semenanjung Malaysia, di Cameron Highlands, Bukit Fraser dan Genting Highlands. Setiap telah dibangunkan atas konsep yang berbeza. Cameron Highlands terkenal dengan ladang teh yang luas, rama-rama, strawberi dan ladang lebah madu.^[193] Bukit Fraser adalah salah satu daripada beberapa hutan asli Malaysia, dengan tahap biodiversiti yang tinggi. Ia adalah salah satu lokasi utama Malaysia untuk memerhati burung.^[194] Walaupun Genting Highlands terkenal dengan cuaca sejuk & berangin dengan taman tema dalaman & luaran, pusat hiburan terkini, hotel lima bintang dan rumah satu-satunya kasino di Malaysia.^[195]

Taman Negara ialah hutan simpan tanah pamah yang paling kerap dikunjungi.^[192] Ia terkenal sebagai salah satu hutan hujan tertua di dunia, dianggarkan berusia 130 juta tahun.^[196] Taman Kenong Rimba berhampiran Kuala Lipis merupakan satu lagi hutan simpan yang dikekalkan sebagai sokongan alternatif kepada Taman Negara.^[192] Satu lagi hutan simpan terkenal, Taman Negara Endau-Rompin sedang dipromosikan secara agresif oleh Kerajaan Negeri Pahang sebagai tapak ekopelancongan penting yang lain. Terletak di dalam hutan tanah pamah besar Pahang ialah Rizab Hidupan Liar Krau yang mengandungi stesen pembiakan Seladang di Jenderak serta pusat pemuliharaan Gajah di Kuala Gandah. Sungai Pahang merupakan satu lagi aset pelancongan. Bahagian atas beberapa anak sungainya sesuai untuk sukan air seperti berkanu dan arung jeram. Banyak air terjun boleh diakses oleh orang ramai terutamanya di hutan rekreasi. Air terjun yang terkenal termasuk Air Terjun Sungai Pandan dan Air Terjun Berkelah. Tasik Bera dan Tasik Chini adalah contoh tasik semula jadi yang penting dan jarang ditemui di Malaysia.^[192]

Penduduk terkenal

Lihat juga

Negeri bersebelahan

Terengganu (Tranung)
Kelantan (Klate)
Perak (Peghak)
Selangor (Slagow)
Negeri Sembilan (Nismilan)
Johor (Joho)

Rujukan

^ "Constitution of Pahang" (PDF). www.dirajapahang.my. Portal Diraja Pahang. 2016. m/s. 30. Dicapai pada 29 October 2017.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "Pahang @ a Glance". Department of Statistics, Malaysia. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Population by States and Ethnic Group". Department of Information, Ministry of Communications and Multimedia, Malaysia. 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 February 2016. Dicapai pada 12 February 2015.
^ "2010 Population and Housing Census of Malaysia" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. m/s. 33. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 5 February 2013.
^ "Subnational Human Development Index (2.1) [Pahang – Malaysia]". Global Data Lab of Institute for Management Research, Radboud University. Dicapai pada 31 October 2019.
^ (lihat peta)
^ ^a ^b ^c Y. Tachikawa et al. 2004
^ ^a ^b ^c ^d Linehan 1973, halaman 2
^ ^a ^b Munoz 2007, halaman 47
^ "Wilayah Ekonomi Pantai Timur (ECER)". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 November 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Headley, Robert (1997). "Modern Cambodian-English Dictionary".
^ Ahmad, Zainal-Abidin (1928). "Jawi spelling". Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society. 6 (2): 81–104. JSTOR 41559699 – melalui JSTOR.
^ Linehan, W. (1936, edisi cetakan semula 1974). History of Pahang. Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society. 2.
^ Abd. Rauf Dato' Haji Hassan; Abdul Halim Salleh; Khairul Amin Mohd Zain (2005). Kamus Bahasa Melayu-Bahasa Arab Bahasa Arab-Bahasa Melayu. Shah Alam: Oxford Fajar. m/s. 257. ISBN 967-65-7321-3.
^ ^a ^b Linehan 1973, halaman 3
^ ^a ^b Benjamin, halaman 88–89
^ Benjamin, halaman 91
^ Barnard 2004, halaman 56–57
^ Jacq-Hergoualc'h 2002, halaman 101–102
^ Linehan 1973, halaman 11
^ Farish A Noor 2011, halaman 19–20
^ ^a ^b Guy 2014, halaman 29
^ ^a ^b Rajani 1987, halaman 87
^ Farish A Noor 2011, halaman 17
^ Farish A Noor 2011, halaman 36
^ Rajani 1987, halaman 65
^ Linehan 1973, halaman 9–10
^ Linehan 1973, halaman 6–7
^ Linehan 1973, halaman 1
^ Linehan 1973, halaman 5
^ ^a ^b ^c Linehan 1973, halaman 31
^ Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 80
^ ^a ^b ^c ^d Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 81
^ ^a ^b Linehan 1973, halaman 52
^ ^a ^b ^c Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 82
^ Linehan 1973, halaman 66
^ ^a ^b Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 83
^ ^a ^b Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 84
^ ^a ^b Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 85
^ WWF-Malaysia 1997, halaman 4
^ "Annotated List of Wetlands of International Importance - Malaysia" (PDF). www.ramsar.org. The Ramsar Convention Secretatiat. 2014. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Tioman". www.pahangtourism.org.my. Pahang Tourism Office. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ ^a ^b "Climate". www.pahangtourism.org.my. Pahang Tourism Office. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Annual average weather for Pahang, Malaysia". www.beach-weather.com. Beach Weather. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Malaysia Main Details Biodiversity Facts". CBD.int. Convention on Biological Diversity. Dicapai pada 6 June 2023.
^ ^a ^b WWF-Malaysia 1997, halaman 1
^ WWF-Malaysia 1997, halaman 5
^ WWF-Malaysia 1997, halaman 3
^ WWF-Malaysia 1997, halaman 6
^ [1] Diarkibkan 2007-02-08 di Wayback Machine
^ "SENARAI TAMAN EKO RIMBA DAN HUTAN TAMAN NEGERI DI NEGERI PAHANG". Diarkibkan daripada yang asal pada 2017-08-12. Dicapai pada 2017-08-12.
^ Farish A Noor 2011, halaman 116
^ ^a ^b ^c ^d "Constitution of Pahang" (PDF). www.dirajapahang.my. Portal Diraja Pahang. 2016. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Organisational Structure of the State Government". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Shahanaaz Habib (23 October 2016). "Stand up and be counted". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "State Government Executive Council". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "List of Pahang Menteri Besar". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ ^a ^b MyGdi Standards Technical Committee (2011), "Kod dan Nama Sempadan Pentadbiran Tanah - Pahang" (PDF), www.mygeoportal.gov.my, Malaysian Centre for Geospatial Data Infrastructure, diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 14 September 2019, dicapai pada 29 October 2017
^ https://ptg.pahang.gov.my/index.php/informasi/pewartaan/66-pewartaan-daerah-kecil/file
^ "Districts and Land Office". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ ^a ^b "Local Authority". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Linehan 1973, halaman 190–194
^ ^a ^b "Preliminary Count Report - Population and Housing Census Malaysia 2010" (PDF). www.reigroup.com.my. Department of Statistics Malaysia. 2017. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Cukai tanah untuk industri turun". 22 January 2020. Dicapai pada 28 October 2020.
^ "Pejabat Daerah Dan Tanah Bentong, Pahang". Facebook.
^ "Terkini! Kaunter Perkhidmatan Pejabat Daerah Kecil Gebeng". Dicapai pada 28 October 2020.^{[pautan mati kekal]}
^ "Pejabat Pentadbiran Daerah Kecil Jelai telah beroperasi". Diarkibkan daripada yang asal pada 24 September 2020. Dicapai pada 28 October 2020.
^ "Pejabat Daerah Dan Tanah Kecil Muadzam Shah". Dicapai pada 28 October 2020.
^ Windstedt, R.O. (1932). "Early Rulers of Perak, Pahang and Acheh". Journal of Malayan Branch of Royal Asiatic Society X part I
^ "salinan arkib". Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-07-21. Dicapai pada 2011-03-14.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "GDP by State 2016". www.dosm.gov.my. Department of Statistics Malaysia. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Boulton, WilliaM; Pecht, Michael; Tucker, William; Wennberg, Sam (May 1997). "Electronics Manufacturing in the Pacific Rim, World Technology Evaluation Center, Chapter 4: Malaysia". The World Technology Evaluation Center, Inc. Dicapai pada 1 November 2010.
^ "Background". www.pknp.gov.my. Pahang State Development Corporation. 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Jomo, K. S; Wee, Chong Hui (2002). "The Political Economy of Malaysian Federalism Economic Development, Public Policy and Conflict Containment" (PDF). World Institute for Development Economics Research. m/s. 13–16.
^ ^a ^b "GDP by State 2010-2016" (PDF). www.dosm.gov.my. Department of Statistics Malaysia. 2017. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ ^a ^b Linehan 1973, halaman 57–58
^ Henney, P.J; Styles, M.T; Wetton, P.D; Bland, D.J (1995). "Characterisation of Gold from the Raub area, Pahang, Malaysia" (PDF). British Geological Survey. m/s. 8. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Ong, Han Sean (20 March 2014). "Sungai Lembing's evolution from a tin-mining hub to a tourist destination". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.
^ ^a ^b Linehan 1973, halaman 61
^ "Bauxite: Malaysia's sudden mining boom turns into a headache". english.astroawani.com. Astro Awani English. 1 February 2016. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Mines Bureau, Geological Survey & Interior Department 2015, halaman 16.2
^ Hidir Reduan (12 January 2017). "Lose your head over Pahang: Visit Pahang Malaysia application launched". New Straits Times. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Hill 2013, halaman 29–35
^ Jomo, K. S; Wee, Chong Hui (2002). "The Political Economy of Malaysian Federalism Economic Development, Public Policy and Conflict Containment" (PDF). World Institute for Development Economics Research. m/s. 2–3.
^ ^a ^b ^c Oxford Business Group 2010, halaman 60
^ "The Law raises its timbre" (PDF). New Straits Times. 20 November 2010. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Mahalingam, Eugene (21 February 2016). "Car-rying on in Pekan". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.
^ ^a ^b ^c ^d ECERDC Secretariat (2016). "Introduction of East Coast Economic Region Development Council" (PDF). Official Portal of the East Coast Economic Region Development Council. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Jomo, K. S; Wee, Chong Hui (2002). "The Political Economy of Malaysian Federalism Economic Development, Public Policy and Conflict Containment" (PDF). World Institute for Development Economics Research. m/s. 16.
^ T.N Alagesh (21 November 2016). "Surplus budget of RM1.22 mil tabled for Pahang, state government to identify more new resources to generate sustainable income". New Straits Times Online. Dicapai pada 29 October 2017.
^ NST Online (21 October 2016). "Full Text: PM Najib Razak's 2017 Budget speech". New Straits Times Online. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Arkib (1 July 1999). "Adnan Wants Infrastructure Projects Speeded Up". Utusan Malaysia Online. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Buletin ICU JPM" (PDF). www.phg.icu.gov.my. Federal Development Office of Pahang State. 2015. m/s. 8. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Buletin ICU JPM" (PDF). www.phg.icu.gov.my. Federal Development Office of Pahang State. 2016. m/s. 9. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Oxford Business Group 2010, halaman 156
^ Oxford Business Group 2010, halaman 155
^ "Performance and Statistical Information on Electricity Supply Industry in Malaysia". www.st.gov.my. Malaysian Energy Commission. 2015. m/s. 11. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Electricity Power Supply". www.investinpahang.gov.my. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Water Supply". www.inevstinpahang.gov.my. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.
^ The Star Online (3 September 2014). "Pahang-Selangor raw water transfer project to be completed by 2017, says Adnan Yaakob". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Facts and Figures - First Quarter". www.mcmc.gov.my. Malaysian Communications and Multimedia Commission. 2017. m/s. 2. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Annual Report - Universal Service Provision". www.mcmc.gov.my. Malaysian Communications and Multimedia Commission. 2015. m/s. 10–35. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Annual Report - Universal Service Provision". www.mcmc.gov.my. Malaysian Communications and Multimedia Commission. 2015. m/s. 26–31. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Annual Report - Universal Service Provision". www.mcmc.gov.my. Malaysian Communications and Multimedia Commission. 2015. m/s. 38–39. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Basic Data of Malaysia" (PDF). www.rurallink.gov.my. Ministry of Rural and Regional Development. 2015. m/s. 45. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Ganeshwaran Kana; Gurmeet Kaur (12 August 2017). "The real economics of ECRL". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Sultan Ahmad Shah (Kuantan)". www.klia.com.my. Malaysia Airports Holdings Berhad. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Britnell 2015, halaman 36
^ "Hospital". jknpahang.moh.gov.my. Pahang State Health Department. 2016. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Medical Care". www.investinpahang.gov.my. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Malaysia Health System Review" (PDF). www.wpro.who.int. World Health Organization - Western Pacific Region. 2013. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 27 March 2014. Dicapai pada 29 October 2017.
^ Nozawa, M.; Wing, C.; Chaiyasook, S. (2011). Secondary Education Regional Information Base: Country Profile – Malaysia (PDF). Bangkok: UNESCO. m/s. 4 (12). ISBN 978-92-9223-374-7. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09.
^ Mustafa, Shazwan (22 August 2010). "Malay groups want vernacular schools abolished". The Malaysian Insider. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 August 2010. Dicapai pada 18 September 2010.
^ "Secondary School Education". Malaysian Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2013. Dicapai pada 15 October 2013.
^ "Malaysia bans opening of new universities". Investvine.com. 12 February 2013. Dicapai pada 13 February 2013.
^ Ooi, May Sim (21 February 2016). "Pre-school education crucial". The Star Online. Star Media Group Berhad. Dicapai pada 3 April 2017.
^ Betts 1965, halaman 29
^ "Malaysia - National Education for All Review Report" (PDF). Unesco. 2015. m/s. 77. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Statistik". Pahang Department of Education. 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Auditor General's Report 2011 on the Activities of Pahang State Government Departnments/Agencies and the Management of State Government Companies" (PDF). National Audit Department Malaysia. 2011. m/s. 7. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "International Schools". Official Portal Invest in Pahang. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Colleges and Universities". Official Portal Invest in Pahang. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.
^ "Penemuan Utama Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2020" (pdf) (dalam bahasa Bahasa Melayu dan Inggeris). Jabatan Perangkaan Malaysia. ISBN 978-967-2000-85-3.
^ ^a ^b ^c "Total population by ethnic group, religion, sex and state 2010" (PDF). www.dosm.gov.my. Department of Statistics Malaysia. 2011. m/s. 88. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 1 November 2017.
^ ^a ^b ^c "Population Distribution and Basic Demographic Characteristic Report 2010". www.dosm.gov.my. Department of Statistics Malaysia. 2011. Dicapai pada 1 November 2017.
^ ^a ^b "Health Indicators" (PDF). www.moh.gov.my. Ministry of Health Malaysia. 2012. m/s. 44–45. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 28 July 2018. Dicapai pada 1 November 2017.
^ "Health Indicators" (PDF). www.moh.gov.my. Ministry of Health Malaysia. 2012. m/s. 54–60. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 28 July 2018. Dicapai pada 1 November 2017.
^ Tarmiji Masron; Usman Yaakub; Fujimaki Masami. "Population Growth and Urbanisation in Peninsular Malaysia from 1911 to 2000" (PDF). www.ritsumei.ac.jp. Institute of Humanities, Human and Social Sciences, Ritsumeikan University. m/s. 119. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 1 November 2017.
^ Chin, Siong Ho (2008). "Urban governance and rapid urbanization issues in Malaysia". www.researchgate.net. Research Gate. Dicapai pada 1 November 2017.
^ Evers, Hans-Dieter (2014). "Changing Ethnic Diversity in Peninsular Malaysia" (PDF). Institute of Asian Studies, Universiti Brunei Darussalam. m/s. 43–47. Dicapai pada 3 November 2017.
^ Linehan 1973, halaman 89
^ Collins 1989, halaman 258
^ Haris Fadilah Ahmad (12 June 2012). "Keunikan suku kaum Orang Asli Pahang". www.utusan.com.my. Utusan Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 March 2017. Dicapai pada 1 November 2017.
^ Tarmiji Masron; Fujimaki Masami; Norhasimah Ismail (2013). "Orang Asli in Peninsular Malaysia : Population, Spatial Distribution and Socio-Economic Condition" (PDF). www.ritsumei.ac.jp. Institute of Humanities, Human and Social Sciences, Ritsumeikan University. m/s. 80–90. Dicapai pada 3 November 2017.
^ "Population Quick Info, Jabatan Perangkaan Malaysia".
^ ^a ^b "2010 Population and Housing Census of Malaysia" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. m/s. 13. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 22 May 2014. Dicapai pada 17 June 2012.
^ Mahathir, Marina (17 Ogos 2010). "Malaysia moving forward in matters of Islam and women by Marina Mahathir". Common Ground News Service. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Disember 2010. Dicapai pada 14 September 2010.
^ Peletz, Michael G. (2002). Islamic Modern: Religious Courts and Cultural Politics in Malaysia. Princeton University Press. ISBN 0-691-09508-6.
^ "Chapter 1: Religious Affiliation". Pew Research Center. 9 August 2012. Dicapai pada 4 September 2013.
^ Faridah Abdul Rashid (2012). Research on the Early Malay Doctors 1900-1957 Malaya and Singapore. Xlibris Corporation. m/s. 85–86. ISBN 978-1-4691-7243-9.^{[sumber terbitan sendiri]}
^ "2010 Population and Housing Census of Malaysia" (PDF) (dalam bahasa Bahasa Melayu dan Inggeris). Department of Statistics, Malaysia. m/s. 89. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 16 January 2013. Dicapai pada 17 June 2012.
^ "Malaysia". CIA. Dicapai pada 27 March 2014.
^ "Malay, Standard". Ethnologue. 2009. Dicapai pada 25 July 2011.
^ "Mahathir regrets govt focussing too much on Bahasa". Daily Express. 2 October 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2014. Dicapai pada 16 October 2013.
^ "Federal Constitution" (PDF). Judicial Appointments Commission. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 24 March 2012. Dicapai pada 29 November 2011.
^ ^a ^b "National Language Act 1967" (PDF). Malaysian Attorney General Chambers. 2006. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 6 August 2015. Dicapai pada 20 October 2015.
^ Ida Lim (26 Nov 2018). "Kuantan to use Jawi in road signs from 2019". Malay Mail. Dicapai pada 21 August 2019.
^ Benjamin, halaman 83
^ Farish A Noor 2011, halaman 15–16
^ Andaya & Andaya 1984, halaman 50
^ Collins 1989, halaman 253–254
^ Tarmiji Masron; Fujimaki Masami; Norhasimah Ismail (2013). "Orang Asli in Peninsular Malaysia : Population, Spatial Distribution and Socio-Economic Condition" (PDF). www.ritsumei.ac.jp. Institute of Humanities, Human and Social Sciences, Ritsumeikan University. m/s. 76–80. Dicapai pada 3 November 2017.
^ ^a ^b "Cultural Tourism Promotion and policy in Malaysia". School of Housing, Building and Planning. 22 Oktober 1992. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 May 2010. Dicapai pada 6 November 2010.
^ Van der Heide, William (2002). Malaysian cinema, Asian film: border crossings and national cultures. Amsterdam University Press. m/s. 98–99. ISBN 90-5356-580-9.
^ Dunford 2006, halaman 419
^ Ismail Said 2005
^ Maznah Mohammad 2000, halaman 19
^ Norehan Saleh (14 June 2012). "Tenun Pahang Diraja mengagumkan". www.utusan.com.my. Utusan Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2017. Dicapai pada 8 November 2017.
^ Shahrulnizam Ramli; Mohd Khairul Azahari Abdul Rani; Zarlina Mohd Zamari (2017). "Exploration of Batik Lukis Motifs as a Medium of Art Communication in Pahang" (PDF). Malaysian Journal of Communication. Universiti Kebangsaan Malaysia. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 8 November 2017.
^ "Top Ten Baju Kurung Pahang for this season". www.bajukurung.net. 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2017. Dicapai pada 8 November 2017.
^ Zieman (21 May 2014). "Trading on tradition". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 8 November 2017.
^ Miller & Williams 2008
^ ^a ^b Zaki Ragman 2003, halaman 110
^ ^a ^b ^c ^d Chan 1998, halaman 103
^ Chan 1998, halaman 103–104
^ Aripin Said 1997, halaman 14–18
^ Aripin Said 1997, halaman 18
^ ^a ^b Norazit Selat 2000, halaman 28
^ Aripin Said 1997, halaman 34–35
^ Norazit Selat 2000, halaman 5
^ Norazit Selat 2000, halaman 4
^ Norazit Selat 2000, halaman 31
^ Norazit Selat 2000, halaman 28–30
^ Norazit Selat 2000, halaman 24–25
^ Hood Salleh 2011, halaman 15
^ ^a ^b ^c ^d Khor 2016
^ "Discover Pahang". www.trips35.com. Trips 365. 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2017. Dicapai pada 8 November 2017.
^ ^a ^b ^c World and Its Peoples: Malaysia, Philippines, Singapore, and Brunei. Marshall Cavendish Corporation. 2008. m/s. 1160, 1166–1192, 1218–1222. ISBN 978-0-7614-7642-9.
^ Chun, Yeng Ai (19 October 2009). "Malaysia Day now a public holiday, says PM". Diarkibkan daripada yang asal pada 20 October 2009. Dicapai pada 7 May 2011.
^ "Malaysia – Religion". Asian Studies Center – Michigan State University. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 Ogos 2011. Dicapai pada 13 Julai 2011.
^ Guidebook on Expatriate Living in Malaysia (PDF). Malaysia Industrial Development Authority. May 2009. m/s. 8–9, 69. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 28 September 2011. Dicapai pada 8 November 2017.
^ "State Government Executive Council (Exco)". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 November 2017. Dicapai pada 11 November 2017.
^ "Pahang Sports Council". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 November 2017. Dicapai pada 11 November 2017.
^ "History of Polo in Malaysia". www.rmpa.org.my. Royal Malaysian Polo Association. 2016. Dicapai pada 11 November 2017.
^ "Facilities". www.jbsn.com. Youth and Sports Department. 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 November 2017. Dicapai pada 11 November 2017.
^ "Things to do - Surfing". www.pahangtourism.org.my. Tourism Pahang Darulmakmur. 2017. Dicapai pada 11 November 2017.
^ "Pahang secures RM56.4 billion investments". www.thesundaily.my. The Sun Daily. 14 February 2017. Dicapai pada 5 December 2017.
^ ^a ^b "Tourist Arrival by Country to Pahang - 2016". www.pahangtourism.org.my. Tourism Pahang Darulmakmur. Dicapai pada 5 December 2017.
^ ^a ^b "Pahang targets 24% increase in foreign tourist arrivals". www.theedgemarkets.com. The Edge Communications. 4 February 2014. Dicapai pada 5 December 2017.
^ Hayati Abu Seman (2016). "BizPluse - Hotel Industry To See Uptrend in 2016" (PDF). www.smebank.com.my. SME Bank. m/s. 10. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 5 December 2017. Dicapai pada 5 December 2017.
^ "First World Hotel regains title as world's largest hotel". Dicapai pada 21 August 2015.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "National Ecotourism Plan Malaysia" (PDF). www.wwf.org.my. WWF Malaysia. 1998. m/s. 31–34. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 5 December 2017.
^ "Cameron Highlands". Tourism Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Mei 2014. Dicapai pada 22 Mei 2014.
^ "Fraser's Hill". Tourism Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Mei 2014. Dicapai pada 22 Mei 2014.
^ "Genting Highlands". Tourism Malaysia. Dicapai pada 22 May 2014.
^ "Taman Negara". Tourism Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 May 2014. Dicapai pada 22 May 2014.

Bibliografi

Ahmad Sarji Abdul Hamid (2011), The Encyclopedia of Malaysia, 16 - The Rulers of Malaysia, Editions Didier Millet, ISBN 978-981-3018-54-9
Andaya, Barbara Watson; Andaya, Leonard Yuzon (1984), A History of Malaysia, London: Palgrave Macmillan, ISBN 978-0-312-38121-9
Aripin Said (1997), Lagu-Lagu Tradisional Rakyat Pahang (Pahang folk songs), Kementerian Kebudayaan, Kesenian dan Pelancongan, ISBN 967-903-014-8
Barnard, Timothy P. (2004), Contesting Malayness: Malay identity across boundaries, Singapore: Singapore University press, ISBN 9971-69-279-1
Betts, Russel H (1965), The Mass Media of Malaya and Singapore of 1965: A Survey of Literature, Center for International Studies Massachusetts Institute of Technology
Britnell, Mark (2015), In Search of the Perfect Health System, London: Palgrave, ISBN 978-1-137-49661-4
Chan, Cheong Jan (1998), "Malay Traditional Folk Songs In UIu Tembeling: Its Potential For A Comprehensive Study" (PDF), Pertanika Journal of Social Sciences & Humanities (JSSH), 6, ISSN 0128-7702, diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 11 October 2016, dicapai pada 8 November 2017
Collins, James Thomas (1989), "Malay Dialect Research in Malaysia: The Issue of Perspective" (PDF), Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde, 145 (2): 235–264, doi:10.1163/22134379-90003253, diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09, dicapai pada 29 October 2017
Dunford, George (2006), Southeast Asia on a Shoestring, Lonely Planet, m/s. 419–, ISBN 978-1-74104-444-7
Farish A Noor (2011), From Inderapura to Darul Makmur, A Deconstructive History of Pahang, Silverfish Books, ISBN 978-983-3221-30-1
Guy, John (2014), Lost Kingdoms: Hindu-Buddhist Sculpture of Early Southeast Asia, Metropolitan Museum of Art, ISBN 978-0300-204-37-7
Hood Salleh (2011), The Encyclopedia of Malaysia, 12 - Peoples and Traditions, Editions Didier Millet, ISBN 978-981-3018-53-2
Hill, R.D. (2013), Agriculture in the Malaysian Region, National University of Singapore Press, ISBN 978-9971-696-01-6
Jacq-Hergoualc'h, Michel (2002). The Malay Peninsula: Crossroads of the Maritime Silk-Road (100 Bc-1300 Ad). BRILL. ISBN 90-04-11973-6.
Ismail Said (2005), Criteria for Selecting Timber Species in Malay Woodcarving (PDF), University Teknologi Malaysia, diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 19 Oktober 2012, dicapai pada 15 Januari 2011
Khoo, Gilbert (1980), From Pre-Malaccan period to present day, New Straits Times, dicapai pada 29 October 2017
Khor, Samantha (2016), 10 Pahang Dishes You Should Try Before You Die
Linehan, William (1973), History of Pahang, Malaysian Branch Of The Royal Asiatic Society, Kuala Lumpur, ISBN 978-0710-101-37-2
Maznah Mohammad (2000), The Malay handloom weavers: a study of the rise and decline of traditional manufacture, Institute of Southeast Asian Studies, ISBN 978-9813-016-99-6
Miller, Terry E.; Williams, Sean (2008), The Garland handbook of Southeast Asian music, Taylor and Francis Group, m/s. 223–224, ISBN 978-0-203-93144-8
Milner, Anthony (2010), The Malays (The Peoples of South-East Asia and the Pacific), Wiley-Blackwell, ISBN 978-1444-339-03-1
Mines Bureau; Geological Survey; Interior Department, penyunting (2015), Minerals Yearbook: Area Reports: International Review 2012 Asia And The Pacific, Government Printing Office, ISBN 978-1411-336-76-6
Mishra, Patit Paban (2010), The History of Thailand, Greenwood, ISBN 978-0313-340-91-8
Munoz, Paul Michel (2007), Early Kingdoms of The Indonesian Archipelago and the Malay Peninsula, Didier Millet, ISBN 978-9814155670
Norazit Selat (2000), Pahang: Sejarah dan Budaya (Pahang: History and Culture), Lembaga Muzium Negeri Pahang (Muzium Authority of Pahang)
Oxford Business Group (2010), The Report - Malaysia 2010, Oxford Business, ISBN 978-1907-065-20-0
Rajani, Chand Chirayu (1987), Towards a history of Laem Thong and Sri Vijaya (Asian studies monographs), Institute of Asian Studies, Chulalongkorn University, ISBN 978-9745-675-01-8
(Tun) Suzana (Tun) Othman (2002), Institusi Bendahara: Permata Melayu yang Hilang: Dinasti Bendahara Johor-Pahang (The Bendahara Institution: The Lost Malay Jewel: The Dynasty of Bendahara of Johor-Pahang), Pustaka BSM Enterprise, ISBN 983-40566-6-4
Zakiah Hanum (1989), Asal-usul negeri-negeri di Malaysia (The Origin of States in Malaysia), Times Books International, ISBN 978-9971-654-67-2
Zaki Ragman (2003). Gateway to Malay culture. Asiapac Books Ptd Ltd. m/s. 110. ISBN 981-229-326-4.^{[pautan mati kekal]}
WWF-Malaysia (1997), WWF Malaysia's Conservation Efforts in Pahang Darul Makmur (PDF), WWF, diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 13 October 2017, dicapai pada 29 October 2017
Y. Tachikawa; R. James; K. Abdullah; Mohd. Nor bin Mohd. Desa (2004), Catalogue of Rivers for Southeast Asia and The Pacific (PDF), 5 - Malaysia - Pahang, The Unesco-IHP Regional Steering Committee for Southeast Asia and The Pacific, dicapai pada 29 October 2017

Bacaan lanjut

Borschberg, Peter, "The Singapore and Melaka Straits: Violence, Security and Diplomacy in the Seventeenth Century", Singapore: NUS Press, 2010. ISBN 978-9971-69-464-7.
Borschberg, Peter, ed., "Security, Trade and Society in 17th-Century Southeast Asia: The Memoirs and Memorials of Jacques de Coutre", Singapore: NUS Press, 2013. ISBN 978-9971-69-528-6.
Borschberg, Peter, "The value of Matelieff's writings for the study of Southeast Asia, c.1600-1620," Journal of Southeast Asian Studies 48, 3 (2017): 414–435. doi:10.1017/S002246341700056X
Erédia, M. Godinho de, "Malaca, l’Inde Méridionale e le Cathay: Manuscrit original autographe de Godinho de Eredia appartenant à la Bibliothèque Royale de Bruxelles", tr. M.L. Janssen (Bruxelles: Librairie Européenne C. Muquardt, 1882).
Erédia, M. Godinho de, "Informação da Aurea Quersoneso, ou Península, e das Ilhas Auríferas, Carbúculas e Aromáticas", ed. by R.M. Loureiro (Macau: Centro Científico e Cultural de Macau, 2008).
Linehan, W., "History of Pahang", Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society, 14.2 (1936): 1–256. (This title is available in various MBRAS reprints).
Milner, A.C., "The Invention of Politics in Colonial Malaya: Contesting Nationalism and the Expansion of Public Space", Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
Milner, A.C., "Kerajaan: Malay Political Culture on the Eve of Colonial Rule", Tucson: University of Arizona Press, 1982.
Rouffaer, G.P., "Was Malaka Emporium vóór 1400 A.D. genaamd Malajoer? En waar lag Woerawari, Ma-Hasin, Langka, Batoesawar?", Bijdragen van het Koninklijke Instituut vor Taal-, Letter- en Volkenkunde, 77 (1921): 1-174 and 359–604.
Schlegel, G., "Geographical Notes VIII: Pa-hoang, Pang-k’ang, Pang-hang, Pahang or Panggang", T'Oung Pao, 10 (1899): 39–46.

Pautan luar

[1] "Constitution of Pahang" (PDF). www.dirajapahang.my. Portal Diraja Pahang. 2016. m/s. 30. Dicapai pada 29 October 2017.

[DOSM_Pahang-2] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f "Pahang @ a Glance". Department of Statistics, Malaysia. Dicapai pada 29 October 2017.

[2015_population-3] "Population by States and Ethnic Group". Department of Information, Ministry of Communications and Multimedia, Malaysia. 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 February 2016. Dicapai pada 12 February 2015.

[2010_census-4] "2010 Population and Housing Census of Malaysia" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. m/s. 33. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 5 February 2013.

[5] "Subnational Human Development Index (2.1) [Pahang – Malaysia]". Global Data Lab of Institute for Management Research, Radboud University. Dicapai pada 31 October 2019.

[6] (lihat peta)

[Y._Tachikawa_2004-7] Y. Tachikawa et al. 2004

[Linehan_1973_2-8] Linehan 1973, halaman 2

[Munoz-9] Munoz 2007, halaman 47

[10] "Wilayah Ekonomi Pantai Timur (ECER)". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 November 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[11] Headley, Robert (1997). "Modern Cambodian-English Dictionary".

[12] Ahmad, Zainal-Abidin (1928). "Jawi spelling". Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society. 6 (2): 81–104. JSTOR 41559699 – melalui JSTOR.

[:0-13] Linehan, W. (1936, edisi cetakan semula 1974). History of Pahang. Journal of the Malayan Branch of the Royal Asiatic Society. 2.

[:1-14] Abd. Rauf Dato' Haji Hassan; Abdul Halim Salleh; Khairul Amin Mohd Zain (2005). Kamus Bahasa Melayu-Bahasa Arab Bahasa Arab-Bahasa Melayu. Shah Alam: Oxford Fajar. m/s. 257. ISBN 967-65-7321-3.

[Linehan_1973_3-15] Linehan 1973, halaman 3

[harvnb|Benjamin||pp=88–89-16] Benjamin, halaman 88–89

[17] Benjamin, halaman 91

[18] Barnard 2004, halaman 56–57

[19] Jacq-Hergoualc'h 2002, halaman 101–102

[20] Linehan 1973, halaman 11

[21] Farish A Noor 2011, halaman 19–20

[Guy_2014_29-22] Guy 2014, halaman 29

[Rajani_1987_87-23] Rajani 1987, halaman 87

[24] Farish A Noor 2011, halaman 17

[25] Farish A Noor 2011, halaman 36

[26] Rajani 1987, halaman 65

[27] Linehan 1973, halaman 9–10

[28] Linehan 1973, halaman 6–7

[29] Linehan 1973, halaman 1

[30] Linehan 1973, halaman 5

[Linehan_1973_31-31] Linehan 1973, halaman 31

[32] Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 80

[Ahmad_Sarji_Abdul_Hamid_2011_81-33] Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 81

[Linehan_1973_52-34] Linehan 1973, halaman 52

[Ahmad_Sarji_Abdul_Hamid_2011_82-35] Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 82

[36] Linehan 1973, halaman 66

[Ahmad_Sarji_Abdul_Hamid_2011_83-37] Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 83

[Ahmad_Sarji_Abdul_Hamid_2011_84-38] Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 84

[Ahmad_Sarji_Abdul_Hamid_2011_85-39] Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 85

[40] WWF-Malaysia 1997, halaman 4

[41] "Annotated List of Wetlands of International Importance - Malaysia" (PDF). www.ramsar.org. The Ramsar Convention Secretatiat. 2014. Dicapai pada 29 October 2017.

[42] "Tioman". www.pahangtourism.org.my. Pahang Tourism Office. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[Pahang_Tourism_Climate-43] "Climate". www.pahangtourism.org.my. Pahang Tourism Office. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[44] "Annual average weather for Pahang, Malaysia". www.beach-weather.com. Beach Weather. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[45] "Malaysia Main Details Biodiversity Facts". CBD.int. Convention on Biological Diversity. Dicapai pada 6 June 2023.

[WWF-Malaysia_1997_1-46] WWF-Malaysia 1997, halaman 1

[47] WWF-Malaysia 1997, halaman 5

[48] WWF-Malaysia 1997, halaman 3

[49] WWF-Malaysia 1997, halaman 6

[50] [1] Diarkibkan 2007-02-08 di Wayback Machine

[51] "SENARAI TAMAN EKO RIMBA DAN HUTAN TAMAN NEGERI DI NEGERI PAHANG". Diarkibkan daripada yang asal pada 2017-08-12. Dicapai pada 2017-08-12.

[52] Farish A Noor 2011, halaman 116

[Constitution-53] "Constitution of Pahang" (PDF). www.dirajapahang.my. Portal Diraja Pahang. 2016. Dicapai pada 29 October 2017.

[54] "Organisational Structure of the State Government". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[55] Shahanaaz Habib (23 October 2016). "Stand up and be counted". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.

[56] "State Government Executive Council". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[57] "List of Pahang Menteri Besar". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 23 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[MyGdi-58] MyGdi Standards Technical Committee (2011), "Kod dan Nama Sempadan Pentadbiran Tanah - Pahang" (PDF), www.mygeoportal.gov.my, Malaysian Centre for Geospatial Data Infrastructure, diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 14 September 2019, dicapai pada 29 October 2017

[59] ttps://ptg.pahang.gov.my/index.php/informasi/pewartaan/66-pewartaan-daerah-kecil/file

[60] "Districts and Land Office". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 21 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[local_authority-61] "Local Authority". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 16 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[62] Linehan 1973, halaman 190–194

[DOSM_preliminary-63] "Preliminary Count Report - Population and Housing Census Malaysia 2010" (PDF). www.reigroup.com.my. Department of Statistics Malaysia. 2017. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[64] "Cukai tanah untuk industri turun". 22 January 2020. Dicapai pada 28 October 2020.

[65] "Pejabat Daerah Dan Tanah Bentong, Pahang". Facebook.

[66] "Terkini! Kaunter Perkhidmatan Pejabat Daerah Kecil Gebeng". Dicapai pada 28 October 2020.^{[pautan mati kekal]}

[67] "Pejabat Pentadbiran Daerah Kecil Jelai telah beroperasi". Diarkibkan daripada yang asal pada 24 September 2020. Dicapai pada 28 October 2020.

[68] "Pejabat Daerah Dan Tanah Kecil Muadzam Shah". Dicapai pada 28 October 2020.

[69] Windstedt, R.O. (1932). "Early Rulers of Perak, Pahang and Acheh". Journal of Malayan Branch of Royal Asiatic Society X part I

[70] "salinan arkib". Diarkibkan daripada yang asal pada 2011-07-21. Dicapai pada 2011-03-14.

[GDP_by_State_2016-71] "GDP by State 2016". www.dosm.gov.my. Department of Statistics Malaysia. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[72] Boulton, WilliaM; Pecht, Michael; Tucker, William; Wennberg, Sam (May 1997). "Electronics Manufacturing in the Pacific Rim, World Technology Evaluation Center, Chapter 4: Malaysia". The World Technology Evaluation Center, Inc. Dicapai pada 1 November 2010.

[73] "Background". www.pknp.gov.my. Pahang State Development Corporation. 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 24 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[74] Jomo, K. S; Wee, Chong Hui (2002). "The Political Economy of Malaysian Federalism Economic Development, Public Policy and Conflict Containment" (PDF). World Institute for Development Economics Research. m/s. 13–16.

[GDP_by_State-75] "GDP by State 2010-2016" (PDF). www.dosm.gov.my. Department of Statistics Malaysia. 2017. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[Linehan_1973_57–58-76] Linehan 1973, halaman 57–58

[77] Henney, P.J; Styles, M.T; Wetton, P.D; Bland, D.J (1995). "Characterisation of Gold from the Raub area, Pahang, Malaysia" (PDF). British Geological Survey. m/s. 8. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[78] Ong, Han Sean (20 March 2014). "Sungai Lembing's evolution from a tin-mining hub to a tourist destination". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.

[Linehan_1973_61-79] Linehan 1973, halaman 61

[80] "Bauxite: Malaysia's sudden mining boom turns into a headache". english.astroawani.com. Astro Awani English. 1 February 2016. Dicapai pada 29 October 2017.

[81] Mines Bureau, Geological Survey & Interior Department 2015, halaman 16.2

[82] Hidir Reduan (12 January 2017). "Lose your head over Pahang: Visit Pahang Malaysia application launched". New Straits Times. Dicapai pada 29 October 2017.

[83] Hill 2013, halaman 29–35

[84] Jomo, K. S; Wee, Chong Hui (2002). "The Political Economy of Malaysian Federalism Economic Development, Public Policy and Conflict Containment" (PDF). World Institute for Development Economics Research. m/s. 2–3.

[Oxford-85] Oxford Business Group 2010, halaman 60

[86] "The Law raises its timbre" (PDF). New Straits Times. 20 November 2010. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[87] Mahalingam, Eugene (21 February 2016). "Car-rying on in Pekan". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.

[ECERDC-88] ECERDC Secretariat (2016). "Introduction of East Coast Economic Region Development Council" (PDF). Official Portal of the East Coast Economic Region Development Council. Dicapai pada 29 October 2017.

[89] Jomo, K. S; Wee, Chong Hui (2002). "The Political Economy of Malaysian Federalism Economic Development, Public Policy and Conflict Containment" (PDF). World Institute for Development Economics Research. m/s. 16.

[90] T.N Alagesh (21 November 2016). "Surplus budget of RM1.22 mil tabled for Pahang, state government to identify more new resources to generate sustainable income". New Straits Times Online. Dicapai pada 29 October 2017.

[91] NST Online (21 October 2016). "Full Text: PM Najib Razak's 2017 Budget speech". New Straits Times Online. Dicapai pada 29 October 2017.

[92] Arkib (1 July 1999). "Adnan Wants Infrastructure Projects Speeded Up". Utusan Malaysia Online. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[93] "Buletin ICU JPM" (PDF). www.phg.icu.gov.my. Federal Development Office of Pahang State. 2015. m/s. 8. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[94] "Buletin ICU JPM" (PDF). www.phg.icu.gov.my. Federal Development Office of Pahang State. 2016. m/s. 9. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[95] Oxford Business Group 2010, halaman 156

[96] Oxford Business Group 2010, halaman 155

[97] "Performance and Statistical Information on Electricity Supply Industry in Malaysia". www.st.gov.my. Malaysian Energy Commission. 2015. m/s. 11. Diarkibkan daripada yang asal pada 30 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[98] "Electricity Power Supply". www.investinpahang.gov.my. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.

[99] "Water Supply". www.inevstinpahang.gov.my. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.

[100] The Star Online (3 September 2014). "Pahang-Selangor raw water transfer project to be completed by 2017, says Adnan Yaakob". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.

[101] "Facts and Figures - First Quarter". www.mcmc.gov.my. Malaysian Communications and Multimedia Commission. 2017. m/s. 2. Dicapai pada 29 October 2017.

[102] "Annual Report - Universal Service Provision". www.mcmc.gov.my. Malaysian Communications and Multimedia Commission. 2015. m/s. 10–35. Dicapai pada 29 October 2017.

[103] "Annual Report - Universal Service Provision". www.mcmc.gov.my. Malaysian Communications and Multimedia Commission. 2015. m/s. 26–31. Dicapai pada 29 October 2017.

[104] "Annual Report - Universal Service Provision". www.mcmc.gov.my. Malaysian Communications and Multimedia Commission. 2015. m/s. 38–39. Dicapai pada 29 October 2017.

[105] "Basic Data of Malaysia" (PDF). www.rurallink.gov.my. Ministry of Rural and Regional Development. 2015. m/s. 45. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[106] Ganeshwaran Kana; Gurmeet Kaur (12 August 2017). "The real economics of ECRL". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 29 October 2017.

[107] "Sultan Ahmad Shah (Kuantan)". www.klia.com.my. Malaysia Airports Holdings Berhad. 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[108] Britnell 2015, halaman 36

[109] "Hospital". jknpahang.moh.gov.my. Pahang State Health Department. 2016. Dicapai pada 29 October 2017.

[110] "Medical Care". www.investinpahang.gov.my. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.

[111] "Malaysia Health System Review" (PDF). www.wpro.who.int. World Health Organization - Western Pacific Region. 2013. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 27 March 2014. Dicapai pada 29 October 2017.

[112] Nozawa, M.; Wing, C.; Chaiyasook, S. (2011). Secondary Education Regional Information Base: Country Profile – Malaysia (PDF). Bangkok: UNESCO. m/s. 4 (12). ISBN 978-92-9223-374-7. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09.

[113] Mustafa, Shazwan (22 August 2010). "Malay groups want vernacular schools abolished". The Malaysian Insider. Diarkibkan daripada yang asal pada 25 August 2010. Dicapai pada 18 September 2010.

[114] "Secondary School Education". Malaysian Government. Diarkibkan daripada yang asal pada 31 December 2013. Dicapai pada 15 October 2013.

[115] "Malaysia bans opening of new universities". Investvine.com. 12 February 2013. Dicapai pada 13 February 2013.

[116] Ooi, May Sim (21 February 2016). "Pre-school education crucial". The Star Online. Star Media Group Berhad. Dicapai pada 3 April 2017.

[117] Betts 1965, halaman 29

[118] "Malaysia - National Education for All Review Report" (PDF). Unesco. 2015. m/s. 77. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[119] "Statistik". Pahang Department of Education. 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 28 October 2017. Dicapai pada 29 October 2017.

[120] "Auditor General's Report 2011 on the Activities of Pahang State Government Departnments/Agencies and the Management of State Government Companies" (PDF). National Audit Department Malaysia. 2011. m/s. 7. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 29 October 2017.

[121] "International Schools". Official Portal Invest in Pahang. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.

[122] "Colleges and Universities". Official Portal Invest in Pahang. Pahang State Development Corporation. 2012. Dicapai pada 29 October 2017.

[2020KF-123] "Penemuan Utama Banci Penduduk dan Perumahan Malaysia 2020" (pdf) (dalam bahasa Bahasa Melayu dan Inggeris). Jabatan Perangkaan Malaysia. ISBN 978-967-2000-85-3.

[DOSM_Population_by_State-124] "Total population by ethnic group, religion, sex and state 2010" (PDF). www.dosm.gov.my. Department of Statistics Malaysia. 2011. m/s. 88. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 1 November 2017.

[DOSM_Demography-125] "Population Distribution and Basic Demographic Characteristic Report 2010". www.dosm.gov.my. Department of Statistics Malaysia. 2011. Dicapai pada 1 November 2017.

[MOH_Indicators-126] "Health Indicators" (PDF). www.moh.gov.my. Ministry of Health Malaysia. 2012. m/s. 44–45. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 28 July 2018. Dicapai pada 1 November 2017.

[MOH_Indicators2-127] "Health Indicators" (PDF). www.moh.gov.my. Ministry of Health Malaysia. 2012. m/s. 54–60. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 28 July 2018. Dicapai pada 1 November 2017.

[128] Tarmiji Masron; Usman Yaakub; Fujimaki Masami. "Population Growth and Urbanisation in Peninsular Malaysia from 1911 to 2000" (PDF). www.ritsumei.ac.jp. Institute of Humanities, Human and Social Sciences, Ritsumeikan University. m/s. 119. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 1 November 2017.

[129] Chin, Siong Ho (2008). "Urban governance and rapid urbanization issues in Malaysia". www.researchgate.net. Research Gate. Dicapai pada 1 November 2017.

[Evers-130] Evers, Hans-Dieter (2014). "Changing Ethnic Diversity in Peninsular Malaysia" (PDF). Institute of Asian Studies, Universiti Brunei Darussalam. m/s. 43–47. Dicapai pada 3 November 2017.

[131] Linehan 1973, halaman 89

[132] Collins 1989, halaman 258

[133] Haris Fadilah Ahmad (12 June 2012). "Keunikan suku kaum Orang Asli Pahang". www.utusan.com.my. Utusan Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 19 March 2017. Dicapai pada 1 November 2017.

[134] Tarmiji Masron; Fujimaki Masami; Norhasimah Ismail (2013). "Orang Asli in Peninsular Malaysia : Population, Spatial Distribution and Socio-Economic Condition" (PDF). www.ritsumei.ac.jp. Institute of Humanities, Human and Social Sciences, Ritsumeikan University. m/s. 80–90. Dicapai pada 3 November 2017.

[135] "Population Quick Info, Jabatan Perangkaan Malaysia".

[religion_2010-136] "2010 Population and Housing Census of Malaysia" (PDF). Department of Statistics, Malaysia. m/s. 13. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 22 May 2014. Dicapai pada 17 June 2012.

[137] Mahathir, Marina (17 Ogos 2010). "Malaysia moving forward in matters of Islam and women by Marina Mahathir". Common Ground News Service. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Disember 2010. Dicapai pada 14 September 2010.

[Peletz2002-138] Peletz, Michael G. (2002). Islamic Modern: Religious Courts and Cultural Politics in Malaysia. Princeton University Press. ISBN 0-691-09508-6.

[139] "Chapter 1: Religious Affiliation". Pew Research Center. 9 August 2012. Dicapai pada 4 September 2013.

[140] Faridah Abdul Rashid (2012). Research on the Early Malay Doctors 1900-1957 Malaya and Singapore. Xlibris Corporation. m/s. 85–86. ISBN 978-1-4691-7243-9.^{[sumber terbitan sendiri]}

[141] "2010 Population and Housing Census of Malaysia" (PDF) (dalam bahasa Bahasa Melayu dan Inggeris). Department of Statistics, Malaysia. m/s. 89. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 16 January 2013. Dicapai pada 17 June 2012.

[CIA_Fact_Book-142] "Malaysia". CIA. Dicapai pada 27 March 2014.

[143] "Malay, Standard". Ethnologue. 2009. Dicapai pada 25 July 2011.

[144] "Mahathir regrets govt focussing too much on Bahasa". Daily Express. 2 October 2013. Diarkibkan daripada yang asal pada 12 July 2014. Dicapai pada 16 October 2013.

[145] "Federal Constitution" (PDF). Judicial Appointments Commission. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 24 March 2012. Dicapai pada 29 November 2011.

[National_Language_Act_1967-146] "National Language Act 1967" (PDF). Malaysian Attorney General Chambers. 2006. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 6 August 2015. Dicapai pada 20 October 2015.

[147] Ida Lim (26 Nov 2018). "Kuantan to use Jawi in road signs from 2019". Malay Mail. Dicapai pada 21 August 2019.

[148] Benjamin, halaman 83

[149] Farish A Noor 2011, halaman 15–16

[150] Andaya & Andaya 1984, halaman 50

[151] Collins 1989, halaman 253–254

[152] Tarmiji Masron; Fujimaki Masami; Norhasimah Ismail (2013). "Orang Asli in Peninsular Malaysia : Population, Spatial Distribution and Socio-Economic Condition" (PDF). www.ritsumei.ac.jp. Institute of Humanities, Human and Social Sciences, Ritsumeikan University. m/s. 76–80. Dicapai pada 3 November 2017.

[Papers-153] "Cultural Tourism Promotion and policy in Malaysia". School of Housing, Building and Planning. 22 Oktober 1992. Diarkibkan daripada yang asal pada 29 May 2010. Dicapai pada 6 November 2010.

[Cinema-154] Van der Heide, William (2002). Malaysian cinema, Asian film: border crossings and national cultures. Amsterdam University Press. m/s. 98–99. ISBN 90-5356-580-9.

[155] Dunford 2006, halaman 419

[156] Ismail Said 2005

[157] Maznah Mohammad 2000, halaman 19

[158] Norehan Saleh (14 June 2012). "Tenun Pahang Diraja mengagumkan". www.utusan.com.my. Utusan Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2017. Dicapai pada 8 November 2017.

[159] Shahrulnizam Ramli; Mohd Khairul Azahari Abdul Rani; Zarlina Mohd Zamari (2017). "Exploration of Batik Lukis Motifs as a Medium of Art Communication in Pahang" (PDF). Malaysian Journal of Communication. Universiti Kebangsaan Malaysia. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 8 November 2017.

[160] "Top Ten Baju Kurung Pahang for this season". www.bajukurung.net. 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2017. Dicapai pada 8 November 2017.

[161] Zieman (21 May 2014). "Trading on tradition". www.thestar.com.my. The Star Online. Dicapai pada 8 November 2017.

[162] Miller & Williams 2008

[Zaki-163] Zaki Ragman 2003, halaman 110

[Chan_1998_103-164] Chan 1998, halaman 103

[165] Chan 1998, halaman 103–104

[166] Aripin Said 1997, halaman 14–18

[167] Aripin Said 1997, halaman 18

[Norazit_Selat_2000_28-168] Norazit Selat 2000, halaman 28

[169] Aripin Said 1997, halaman 34–35

[170] Norazit Selat 2000, halaman 5

[171] Norazit Selat 2000, halaman 4

[172] Norazit Selat 2000, halaman 31

[173] Norazit Selat 2000, halaman 28–30

[174] Norazit Selat 2000, halaman 24–25

[175] Hood Salleh 2011, halaman 15

[Khor_2016-176] Khor 2016

[177] "Discover Pahang". www.trips35.com. Trips 365. 2017. Diarkibkan daripada yang asal pada 8 November 2017. Dicapai pada 8 November 2017.

[Marshall-178] World and Its Peoples: Malaysia, Philippines, Singapore, and Brunei. Marshall Cavendish Corporation. 2008. m/s. 1160, 1166–1192, 1218–1222. ISBN 978-0-7614-7642-9.

[179] Chun, Yeng Ai (19 October 2009). "Malaysia Day now a public holiday, says PM". Diarkibkan daripada yang asal pada 20 October 2009. Dicapai pada 7 May 2011.

[MSU-180] "Malaysia – Religion". Asian Studies Center – Michigan State University. Diarkibkan daripada yang asal pada 9 Ogos 2011. Dicapai pada 13 Julai 2011.

[MIDA-181] Guidebook on Expatriate Living in Malaysia (PDF). Malaysia Industrial Development Authority. May 2009. m/s. 8–9, 69. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 28 September 2011. Dicapai pada 8 November 2017.

[182] "State Government Executive Council (Exco)". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 November 2017. Dicapai pada 11 November 2017.

[183] "Pahang Sports Council". www.pahang.gov.my. Pahang State Government. 2014. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 November 2017. Dicapai pada 11 November 2017.

[184] "History of Polo in Malaysia". www.rmpa.org.my. Royal Malaysian Polo Association. 2016. Dicapai pada 11 November 2017.

[185] "Facilities". www.jbsn.com. Youth and Sports Department. 2015. Diarkibkan daripada yang asal pada 11 November 2017. Dicapai pada 11 November 2017.

[186] "Things to do - Surfing". www.pahangtourism.org.my. Tourism Pahang Darulmakmur. 2017. Dicapai pada 11 November 2017.

[187] "Pahang secures RM56.4 billion investments". www.thesundaily.my. The Sun Daily. 14 February 2017. Dicapai pada 5 December 2017.

[Statistics_2016_Pahang_Tourism-188] "Tourist Arrival by Country to Pahang - 2016". www.pahangtourism.org.my. Tourism Pahang Darulmakmur. Dicapai pada 5 December 2017.

[The_Edge-189] "Pahang targets 24% increase in foreign tourist arrivals". www.theedgemarkets.com. The Edge Communications. 4 February 2014. Dicapai pada 5 December 2017.

[190] Hayati Abu Seman (2016). "BizPluse - Hotel Industry To See Uptrend in 2016" (PDF). www.smebank.com.my. SME Bank. m/s. 10. Diarkibkan daripada yang asal (PDF) pada 5 December 2017. Dicapai pada 5 December 2017.

[largesthotel-191] "First World Hotel regains title as world's largest hotel". Dicapai pada 21 August 2015.

[National_Ecotourism_Plan-192] "National Ecotourism Plan Malaysia" (PDF). www.wwf.org.my. WWF Malaysia. 1998. m/s. 31–34. Diarkibkan (PDF) daripada yang asal pada 2022-10-09. Dicapai pada 5 December 2017.

[193] "Cameron Highlands". Tourism Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Mei 2014. Dicapai pada 22 Mei 2014.

[194] "Fraser's Hill". Tourism Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 Mei 2014. Dicapai pada 22 Mei 2014.

[195] "Genting Highlands". Tourism Malaysia. Dicapai pada 22 May 2014.

[196] "Taman Negara". Tourism Malaysia. Diarkibkan daripada yang asal pada 22 May 2014. Dicapai pada 22 May 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

[87]

[88]

[89]

[90]

[91]

[92]

[93]

[94]

[95]

[96]

[97]

[98]

[99]

[100]

l b s Negeri dan Wilayah Persekutuan di Malaysia
Negeri	Johor · Kedah · Kelantan · Melaka · Negeri Sembilan · Pahang · Perak · Perlis · Pulau Pinang · Selangor · Terengganu
Wilayah	Sabah · Sarawak
Wilayah Persekutuan	Kuala Lumpur · Labuan · Putrajaya